Radaman 2010 XVIII Konferencja Lituanistyczna PAN

Andrej Radaman (Misk)
Samorzd sejmikowy w powiatach wojewdztwa nowogrdzkiego Wielkiego Ksistwa Litewskiego w latach 156516321
Obszar wojewdztwa nowogrdzkiego Wielkiego Ksistwa Litewskiego skada si w badanym okresie z trzech jednostek o charakterze administracyjno-sdowo-wojskowym, zwanych powiatami. W trakcie reformy systemowej ustroju pastwa do istniejcego od 1507 r. wojewdztwa nowogrdzkiego zostay wczone pooone na poudnie od grnego biegu Niemna powiaty sonimski i wokowyski2, wyjte z zasigu kompetencji wojewody trockiego. Granice tych powiatw jako nowych jednostek administracyjnych, wojskowych, sdowych i okrgw sejmikowych wojewdztwa nowogrdzkiego byy wyznaczone podczas zjazdu wojskowego miskiego (XIXII 1564 I 1565)3 i sejmu wileskiego z przeomu lat 1565 i 15664. Natomiast administracyjna granica nowogrdzko-piska zostaa
1 O sejmikach nowogrdzkich tego okresu zob.: H. Wisner, Przedsejmowy sejmik nowogrdzki w latach 16071648, Przegld Historyczny 1978, t. 69, z. 4, s. 677689 (Aneks, s. 690693); idem, Ktokolwiek bdziesz w Nowogrdzkiej stronie, Przegld Historyczny 1980, t. 71, z. 3, s. 655657; W. Sienkiewicz, Kilka uwag o udziale szlachty w sejmiku nowogrdzkim, Przegld Historyczny 1979, t. 70, z. 3, s. 519522; idem, W odpowiedzi Henrykowi Wisnerowi, Przegld Historyczny 1980, t. 71, z. 3, s. 657661; A. Vasiliauskas, Local Politics and Clientage in the Grand Duchy of Lithuania 15871632, London 2001, pp. 292; A. Radaman, Sejmiki i zjazdy szlacheckie wojewdztwa nowogrdzkiego w drugiej poowie XVI pocztku XVII w., w: Wielkie Ksistwo Litewskie: pastwo, spoeczestwo, kultura, red. A. Zakrzewski [w druku]. 2 Urzdnicy Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Spisy, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, P. Romaniuk, A. Haratym, przy wsppracy A. Macuka i J. Aniszczanki, t. 2: Wojewdztwo trockie XIVXVIII wiek, Warszawa 2009, s. 56. 3 Biblioteka Ksit Czartoryskich w Krakowie [dalej: BCz], nr 2242, s. 209214; Pryvilej ygimonta Agusta ab abmieavani Nogarodskaga pavieta i viadzieni im ziemskaga suda, 30 IV 1565 g., Piotrka [Piotrkw] [opubl. M. F. Spirydona], w: Pamia: Gistoryka-dakumientalnaja chronika Navagrudskaga rajona, red. E. Gnieka, M. Kaciuk i in., Misk 1996, s. 102105. Zob. te: O. Halecki, Sejm obozowy szlachty litewskiej pod Witebskiem 1562 r. i jego petycja o uni z Polsk (Przyczynek do dziejw parlamentaryzmu litewskiego i genezy unii lubelskiej), Przegld Historyczny 1914, t. 18, z. 3, s. 323324, przypis 5; idem, Dzieje Unii Jagielloskiej, t. 2, Krakw 1920, s. 207. 4 Rossijskij Gosudarstviennyj Archiv Drievnich Aktov, Moskwa [dalej: RGADA], f. 389, Litovskaja Mietrika, Nacyjanalny Gistaryny Archi Biearusi w Misku [dalej: NGABM], Kalekcyja
56
Andrej Radaman
ostatecznie okrelona dopiero przez komisarzy krla Zygmunta III 19 marca 1599 r. i w licie na rozgraniczenje miest o kotoryje spor by sdu zadwornego (przed 19 kwietnia 1600 r.)5. W tym czasie wojewdztwo nowogrdzkie osigno swj ostateczny ksztat terytorialny, jak i obowizujcy niemal do koca istnienia Rzeczypospolitej podzia administracyjny. Trzy powiaty sdowe (nowogrdzki [ziemia nowogrdzka6], sonimski i wokowyski) stanowiy zarazem podstawowe jednostki administracji pastwowej, podziau wojskowego kraju, take autonomii politycznej stanu szlacheckiego z odrbnym sejmikiem i sdami7. Szlachta wojewdztwa nowogrdzkiego najczciej zbieraa si na sejmiki powiatowe w stolicach powiatw: w Nowogrdku8, Sonimie i Wokowysku9.
mikralma 18, Metryka Litewska [dalej: ML] 529, k. 117125 Spisaje povietov i granic [Wielkiego Ksistwa Litewskiego], druk: Russkaja Istoriieskaja Biblioteka [dalej: RIB], t. 30, kol. 882 895; M. K. Lubavskij, Litovsko-russkij siejm. Opyt po istorii uriedienija v sviazi s vnutriennim strojem i vnienieju yznju gosudarstva, Moskwa 1900, s. 156164, 226232. Ostateczny podzia Wielkiego Ksistwa Litewskiego (w tym i wojewdztwa nowogrdzkiego) na powiaty zawiera dokument z pocztku 1569 r., wpisany do ML 531, k. 186v187. Zob. te: I. appo, Vielikoje Kniaestvo Litovskoje vo vtoroj poovinie XVI stoletija, [t. 2:] Litovsko-russkij poviet i jego sejmik, Jurjew 1911, s. 8788. O ksztatowaniu si granic wojewdztwa nowogrdzkiego zob. te: H. owmiaski, Rys historyczny wojewdztwa nowogrdzkiego w jego dzisiejszych granicach (do r. 1795), Wilno 1935, s. 2022; M. F. Spirydona, Navagradyna XVIXVIII st. Pany i prygonnyja, w: Pamia: Gistoryka-dakumientalnaja, s. 101; idem, Istoniki o rieformie administrativno-tierritorialnogo dielienija Vielikogo Kniaestwa Litovskogo 1565 g. v zarubienych archivach, w: Zamienaja archinaja Biearusika, Materyjay minarodnaj navukowaj kanferencyi 2526 krasavika 1996 r., red. U. M. Michniuk, M. F. umiejka, J. J. Janukievi, Misk 1998, s. 7780; M. Spirydona, V. Nasievi, Biearuskija ziemli XVI st. Genieralnaja karta, 1 : 300 000, w: Vialiki gistaryny atas Biearusi, t. 1, Misk 2009, s. 115, 122128, 134138. 5 Ogranienije vojevodstva novgorodskogo s povietom pinskim, 19 III 1599 r., achwa, NGABM, f. 1848, op. 1, nr 1, k. 76v79v; 19 IV 1600 r., Warszawa, Archiwum Gwne Akt Dawnych w Warszawie [dalej: AGAD], Archiwum Radziwiw [dalej: AR], dz. XXIII, teka 87, achwa, plik 11, s. 127133. Zob. te: M. Siekierski, The Estate of achwa of Prince Nicholas Christopher Radziwi (15491616). A Contribution to the Study of the Historical Geography and Economy of Southern Byelorussia, The Journal of Byelorussian Studies 1981, vol. 5, nr 1, s. 2324, 27; A. Radaman, Da prablemy vyznaenia miay pami Novagarodskim i Pinskim pavietami Vialikaga kniastva Litoskaga, Ruskaga i amojckaga drugoj paovie XVI st., w: Pamia stagoddzia na karcie Ajyny: Zbornik navukovych prac gonar 70-goddzia M. F. Spirydonava, red. A. I. Grua, A. A. Kavalienia i in., Misk 2007, s. 7389; A. Radaman, Ustanovlenije administrativnoj granicy Novogorodskogo i Pinskogo povietow Vielikogo kniaestva Litovskogo, Russkogo i emajtskogo vo vtoroj poovinie XVI w. [w druku]; M. Spirydona, V. Nasiewi, Biearuskija ziemli, s. 135137. 6 H. Wisner, Rzeczpospolita Wazw, cz. 3: Sawne Pastwo Wielkie Ksistwo Litewskie, Warszawa 2008, s. 76. 7 Urzdnicy Wielkiego Ksistwa Litewskiego, t. 2, s. 6. 8 W rdach cyrylickich z II poowy XVI w. Novharodak lub Novaharodak. 9 W II Statucie Wielkiego Ksistwa Litewskiego z 1566 r. zapisano jednak, e szlachta powiatowa powinna zbiera si na zjazdy elekcyjne do dworu gospodarskiego kotoryj na posrodku togo povietu budiet. Z tego wynika, e ten dwr lub zamek (nieobowizkowo) powinien by administracyjnym centrum powiatu (wojewdztwa). Zob.: Biblioteka Krnicka PAN [dalej: BK], nr 818, k. 73v; Statut Vialikaga Kniastva Litoskaga 1566 g., Misk 2003, http://litopys.org.ua/statut2/st1566.htm [dalej: Statut VKL 1566 r.], s. 63; A. Rachuba, Wielkie Ksistwo Litewskie w systemie parla-
Samorzd sejmikowy w powiatach wojewdztwa nowogrdzkiego...
57
Tradycyjnym miejscem obrad szlachty nowogrdzkiej w badanym okresie by zamek nowogrdzki10, sonimskiej zamek sonimski11. W Wokowysku zapewne zawsze zbierano si w dworze hospodarskim (krlewskim)12. W innych miejscowociach (Lachowiczach13, Moszewiczach14, Cyrynie15, Kopylu16, Horodeczynie [obecnie: Haradzieczna]17, Dziewitkowiczach18) sejmiki i inne zjazdy szlachecmentarnym Rzeczypospolitej w latach 15691763, Warszawa 2002, s. 52; ML 85, k. 183: na miestco zvykoje, gdie sie sudy otpravujut do dvora vokovyskoho zjechavszy sie lachta [1 V 1602]. 10 Ju na sejmie grodzieskim w 1568 r. posowie wojewdztwa nowogrdzkiego poruszyli spraw odnowienia zamku okolnogo oraz powoania horodniczego, ktry dogldaby tej pracy. Urzd horodniczego by w Nowogrdku dugo czony z urzdem podwojewodziego, np. Siemion Bochorowicz (Prokopowicz) Skpipkowskij, namiestnik i horodniczy nowogrdzki. 30 V 1559 r. (Lietuvos valstybs istorijos archyvas [dalej: LVIA], f. 1280, inw. 1, nr 121, k. 82); 30 VIII 1566 r. (NGABM, f. 694, inw. 4, nr 1051, k. 1518v). W 1568 r. posowie wojewdztwa nowogrdzkiego prosili te o listy hospodarskie do potomkw horodniczych nowogrdzkich z poleceniem dostarczenia nowemu horodniczemu spisw domw, ktrych mieszkacy zostali zobowizani do udziau w budowie zamku. Wspominali rwnie o poprawie vinieho zamku i o zabezpieczeniu go strelboju na koszt skarbu hospodarskiego (RIB, t. 30, Jurjev 1914, kol. 500501). Na proby te wadca odpowiedzia, aby postpi wedug starego zwyczaju i wyda odpowiednie listy z kancelarii. W 1589 r. na prob posw wojewdztwa nowogrdzkiego Zygmunt III Waza pozwoli obywatelom wybudowa budynek sdu i archiwum na ksigi sdu ziemskiego. Zob. art. 94 Konstytucji sejmu walnego warszawskiego 1589 r., Volumina Constitutionum, przyg. W. Uruszczak, S. Grodziski i I. Dwornicka, t. 2: 15501609, vol. 2: 15871609, Warszawa 2008, s. 117. 11 A. Rachuba, Wielkie Ksistwo Litewskie, s. 8990. 12 Ibidem, s. 90. 13 F. Eaoski, Gistarynyja zapiski, w: U. M. viaynski, Gistarynyja zapiski F. Eaoskaga, Misk 1990, s. 93. 14 Akty VAK, t. 31, nr 26, Vilno 1906, s. 43: z Bojego dopuieja u Novogorodku na tot as povietrieje nie maoje [17 IX 1572 r.]; A. Rachuba, Wielkie Ksistwo Litewskie, s. 84. 15 F. Eaoski, op. cit., s. 113. 16 W lutym 1596 r. w zwizku z ekspedycj wojskow przeciwko kozakom Semena Nalewajki szlachta nowogrdzka zebraa si na zjazd wojskowy popisowy (ekspedycyjny) i sejmik przedsejmowy w Kopylu. Zob.: A. Radaman, Vajskovyja lacheckija zjezdy (popisy i zbory paspalitaga ruenia Novagarodskaga pavieta drugoj paowie XVI st.), w: Paramienckija struktury ady sistemie dziaranaga kiravannia Vialikaha Kniastva Litoskaga i Rey Paspalitaj u XVXVIII st. Materyjay minarodnaj kanferencyi, MinskNavagradak, 2324 XI 2007 g., navuk. red. S. F. Soka, A. M. Janukiewi, Misk 2008, s. 225228; H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-szlacheckie w Wielkim Ksistwie Litewskim na przykadzie wydarze z lat 15951596 (inwazja S. Nalewajki), w: Paramienckija struktury ady, s. 211, 215. 17 W grudniu 1625 r. szlachta nowogrdzka zebraa si na sejmik we wsi plebaskiej w Horodeczynie pod Nowogrdkiem. Zob.: AR V, nr 15435, list Jana widerskiego do K. Radziwia od 21 grudnia 1625 r. z Dolatycz, s. 1920; H. Wisner, Rzeczpospolita Wazw, cz. 3: Sawne Pastwo, s. 102. 18 9 grudnia 1604 r., kiedy povietrije morovoje panowao w Sonimie, szlachta sonimska za zgod sejmikowaa w majtku (dworze) sekretarza Jego Krlewskiej Moci pana Mateusza Borzymiskiego w miasteczku Diewiatkowiczy (Dziewiatkowiczach) panw Mieleszkw. Zob.: Archiwum domu Sapiehw, oprac. A. Prochaska, t. 1: Listy z lat 15751606, nr 537, Lww 1892, s. 435438; K. Avionis, Bajorai valstybiniame Lietuvos gyvenime Vaz laikais, Kaunas 1940, Roma 1975, s. 114.
58
Andrej Radaman
kie powiatw wojewdztwa nowogrdzkiego odbyway si tylko w przypadkach nadzwyczajnych, np. w okresie wojny lub epidemii19. Wystpoway rwnie odrbnoci. Podczas sejmikw przed sejmem 1572 r. szlachta zbieraa si nie powiatami, lecz caymi wojewdztwami20. Gwny sejmik przedsejmowy wojewdztwa nowogrdzkiego powinien odbywa si w Sonimie, gdzie 25 listopada 1571 r. zjechaa si szlachta z powiatw nowogrdzkiego i sonimskiego. Na sejmiku tym nie byo jednak szlachty wokowyskiej, ktra zebraa si pniej odrbnie, w styczniu 1572 r. w Wokowysku21. Z czasw panowania Henryka Walezego, Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy nie mamy informacji o zwoywaniu sejmikw caego wojewdztwa nowogrdzkiego. Liczebno uczestnikw obrad sejmikw powiatu nowogrdzkiego bya zrnicowana. W 1587 r. do instrukcji sejmikowej posom na sejm elekcyjny przyoyo pieczcie 60 szlachcicw. Przed sejmem 1597 r. wojewoda nowogrdzki Teodor Skumin Tyszkiewicz pisa do wojewody trockiego Mikoaja Krzysztofa Radziwia Sierotki, e kiedy bya potrzeba na[j]wicej by, teraz si ich na[j]mniej na tym sejmiku stawio, bo ich zgoa bardzo mao szlachty byo i to heretykw, e na koniec i posw nie mamy z kogo obi[e]ra22. Z listu tego T. Skumina Tyszkiewicza do wojewody wileskiego Krzysztofa Radziwia Pioruna, z 25 stycznia 1598 r. wynika, e przed sejmem 1598 r. panw obywatelw szlachty tego wojewdztwa nowogrdzkiego wielka frequentia si bya zjechaa23. W grudniu 1625 r. na sejmiku nowogrdzkim we wsi plebaskiej w Horodeczynie pod Nowogrdkiem te panw obywatelw nowogrdzkich pikna grumada bya24. Artras Vasiliauskas stwierdzi, e w latach 90. XVI w. i w pierwszym trzydziestoleciu XVII w. w sejmikach nowogrdzkich brali udzia przedstawiciele 152 rodzin szlacheckich, w tym 91 rodzin (33,58%) spord 271 wspomnianych w popisach wojskowych z 1567, 1596 i 1651 r.25 Do szlachty redniej i wyszej
A. Rachuba, Wielkie Ksistwo Litewskie, s. 82. Zob. H. Lulewicz, Gnieww o uni cig dalszy. Stosunki polsko-litewskie w latach 15691588, Warszawa 2002, s. 75. 21 Do povietu Vokovyjskogo o zjechanie na sojmik dla togo, i na pierom z Novgorodskim i Sonimskim nie byli (zob. I. appo, Vielikoje Kniaestvo Litovskoje, t. 2, s. 562, aneks, s. 3536); zob. te: A. Rachuba, Wielkie Ksistwo Litewskie, s. 85. 22 Teodor Skumin Tyszkiewicz, wojewoda nowogrdzki (w tym roku jeszcze prawosawny) do wojewody trockiego Mikoaja Krzysztofa Radziwia Sierotki, Nowogrdek, 30 XII 1596 r., w licie mylnie 30 X [sic!], AR V, nr 14536, s. 9596. Zob. te: L. Jarmiski, Bez uycia siy. Dziaalno polityczna protestantw w Rzeczypospolitej u schyku XVI w., Warszawa 1992, s. 170, przypis 63. T. Skumin Tyszkiewicz jako unita zosta wspomniany ju w 1603 r. Zob. H. Lulewicz, Skad wyznaniowy senatorw wieckich Wielkiego Ksistwa Litewskiego za panowania Wazw, Przegld Historyczny 1977, t. 68, z. 3, s. 430. 23 T. Skumin Tyszkiewicz do K. Radziwia Pioruna 25 I 1598 r. z Nowogrdka, AR V, nr 14536, s. 106. 24 J. widerski do K. II Radziwia 21 grudnia 1625 r. z Dolatycz, AR V, nr 15435, s. 19. 25 A. Vasilauskas, op. cit., s. 8491; s. 89 (tabela 6: Families whose Members attended Dietines and appear in the General Levy Lists of Nowogrdek and Tax-rolls of Wilkomierz and Witebsk),
19 20
59
(zamonej) Vasiliauskas zaliczy 138 rodzin (50,92%)26. Wedug jego opinii szlachta rednia to rodziny, ktre podczas pospolitego ruszenia mogy wystawi z povinnosti wicej ni jednego uzbrojonego konnego onierza27, a przecitna frekwencja szlachty drobnej i ubogiej (petty nobility) w 1596 r. wynosia 8,4%28. W takim razie wedug Vasiliauskasa na sejmikach powiatu nowogrdzkiego dominowali przedstawiciele szlachty redniej, wyszej i magnaterii przecitnie byo ich ponad 2/3 (68,84%)29, a w wybranych sejmikach ponad 46,37%. 71,14% wrd tych rodzin, ktrych przedstawiciele byli obecni wicej ni na jednym sejmiku (z 16 wybranych do analizy), to przedstawiciele rodzin szlachty redniej i wyszej30. Michai Spirydonow do przedstawicieli szlachty redniej Wielkiego Ksistwa Litewskiego zalicza za tylko t szlacht, ktra moga samodzielnie wystawi podczas pospolitego ruszenia z povinnosti wicej ni 11 (i mniej ni 51) uzbrojonych jedcw. Podzielam ten pogld. Natomiast z A. Vasiliauskasem zgadzam si, e w badanym okresie na sejmikach nowogrdzkich najczciej byli obecni przedstawiciele rodzin Hoowniw, Charytonowiczw-Obryskich, Uniechowskich i Protasowiczw31. Trzeba jednak pamita, e czasami instrukcja czy uchwaa sejmikowa moga by podpisana przez osoby nieobecne na sejmiku. W II poowie XVI w., zgodnie z liter prawa, obradami sejmikowymi w powiecie nowogrdzkim kierowa wojewoda, za w powiatach sonimskim i wokowyskim marszaek powiatowy, a w praktyce czasami najwyszy z urzdu obecny na sejmiku senator lub urzdnik32. Posiadamy informacje o kierowaniu
100 (chart [gracon] 20: Attendance at dietines by Families), 101 (chart [gracon] 21: Attendance at dietines by Family Members). 26 Ibidem, s. 91. 27 Ibidem. Wedug postanowienia sejmu z 1567 r. jeden uzbrojony konny onierz powinien by wystawiony z 10 wiejskich sub, tzn. jednostek oboonych feudalnymi powinnociami (wook). Suby rednio byy skadane na ruskich ziemiach Wielkiego Ksistwa Litewskiego z dwch wiejskich gospodarstw (dymw). Jeeli szlachcic mia mniej ni 10 sub lub nie posiada wcale, to szed do wojska osobicie. Ubodzy za szlachcice wsplnie wystawiali jednego konia, zob. M. Lubavskij, Litovsko-Russkij sejm, s. 759760. 28 A. Vasilauskas, op. cit., s. 66. 29 Ibidem, s. 91. Zob te: ibidem, tabela 7: Attendance at dietines by middling and upper Landowners, s. 99102. 30 Ibidem, s. 101: In Nowogrdek, the majority of those upper landholding families which appeared in the sample dietines (35 out of 60) also had members in dietines of the sample more than once. The share of upper landholding families among all those families which attended dietines more than once is 71.14 percent. 31 Ibidem, s. 103104, tabela 10: Leading Participants of Dietines by Family. 32 Zob.: A. Radaman, Kiravanie sojmikavymi pasiadeniami Vialikim Kniastvie Litoskim, Ruskim i amojckim u drugoj paovie XVI paatku XVII st., Vieci Biearuskaga dziaranaga pedagaginaga univiersiteta 2002, nr 2, s. 120132; A. Rachuba, Wielkie Ksistwo Litewskie, s. 100114; A. B. Zakrzewski, rec.: A. Rachuba, Wielkie Ksistwo Litewskie, Przegld Sejmowy 2003, t. 11, nr 4 (57), s. 132. Przed uni lubelsk prawo nakazywao pod kar grzywny uczestniczy w sejmikach przedsejmowych senatorom zwizanym z danym terytorium. W 1588 r. wycofano si z tej sankcji, zob. A. Rachuba, Wielkie Ksistwo Litewskie, s. 91. III Statut Litewski, regulujc rol
60
Andrej Radaman
sejmikiem nowogrdzkim przez kolejnych wojewodw Pawa Sapieh, Mikoaja Radziwia, T. Skumina Tyszkiewicza. O kierowaniu sejmikiem nowogrdzkim przez Mikoaja Sapieh pisze A. Vasilauskas33. Mona przypuszcza, e w wypadku obecnoci na sejmiku nowogrdzkim kilku senatorw (np. na sejmiku relacyjnym nowogrdzkim w 1614 r., w ktrym uczestniczyli kasztelan wileski Heronim Chodkiewicz, wojewoda trocki, hrabia na Szkowie i Myszy Aleksander Janowicz Chodkiewicz, starosta mudzki i hetman litewski hrabia na Szkowie, Myszy i na Bychowie Jan Karol Chodkiewicz oraz wojewoda wendeski Krzysztof Suszka) obrady mg prowadzi najwyszy z obecnych urzdnikw34. Jednak w 1598 r. w obecnoci wyszych rang senatorw kasztelana wileskiego H. Chodkiewicza35 i wojewody trockiego M. K. Radziwia Sierotki36 sejmik nowogrdzki odprawi (zaj krzeso dyrektorskie) wedug powinnoci wojewoda nowogrdzki T. Skumin Tyszkiewicz37. Kiedy wojewoda nowogrdzki niedomaga lub by nieobecny z innej przyczyny, prawo kierowania obradami sejmiku przechodzio na kolejnego urzdnika w hierarchii kasztelana38. Prawdopodobnie to kasztelan nowogrdzki i starosta sonimski Hrehory Woowicz kierowa obradami sejmiku nowogrdzkego w Maszewiczach we wrzeniu 1572 r. podczas bezkrlewia. Jednak w II poowie XVI w. kasztelanowie nowogrdzcy Hrehory Hrykowicz Woowicz (15661585) i Aleksandr Iwanowicz Poubiski (15861607) czsto nie byli obecni na sejmikach powiatu nowogrdzkiego. Od 1588 do 1612 r., w sytuacjach, kiedy senatorowie nie uczestniczyli w sejmiku nowogrdzkim, prawo kierowania obradami de iure mia marszaek hospodarski i marszaek ziemi nowogrdzkiej Wasyl Zienkowicz Cichiski (Tychiski), ktry od 1598 r. sprawowa jednoczenie urzd sdziego ziemskiego
sejmiku relacyjnego, expressis verbis stwierdza: a niepribyyje na takij sojmik vinam adnym nie podliagajut, ale sojmovomu postanovienjiu dosyt initi majut (III, 9). 33 A. Vasiliauskas, op. cit., s. 161: [] in Nowogrdek, which was also the central district in the palatinate, a senator (Mikoaj Sapieha, palatine of Nowogrdek) presided only in one out of nine known cases. Zob. te: M. Nagielski, Sapieha Mikoaj (wojewoda miski, potem nowogrdzki), PSB, t. 35/1, z. 144, s. 123: Obecny na sejmiku przedsejmowym w Nowogrdku 4 IX 1630, przeoy z powodu szerzcej si zarazy, roczki sdowe woj. nowogrdzkiego do lata roku nastpnego i rwnoczenie postanowi przenie kancelari nowogrdzk do Cyryna. Sam schroni si przed zaraz w Bokach. 34 A. B. Zakrzewski, Kierowanie obradami sejmikw Wielkiego Ksistwa Litewskiego (XVI XVIII w.), Studia z dziejw pastwa i prawa polskiego 2000, t. 5, s. 148149; A. Rachuba, Wielkie Ksistwo Litewskie, s. 109. 35 J. Rzoca, Sejmy z lat 1597 i 1598, cz. 2: Ostatni sejm Rzeczypospolitej w XVI w., Opole 1993, s. 31; PSB, t. 3, s. 360361. 36 J. Rzoca, op. cit., s. 31; L. Jarmiski, op. cit., s. 220, przypis 89; T. Kempa, Mikoaj Krzysztof Radziwi Sierotka (15491616), wojewoda wileski, Warszawa 2000, s. 339. 37 T. Skumin Tyszkiewicz, wojewoda nowogrdzki do K. Radziwia Pioruna wojewody wileskiego, 25 I 1598 r. z Nowogrdka, AR V, nr 14536, s. 106. 38 Zob.: A. B. Zakrzewski, Sejmiki Wielkiego Ksistwa Litewskiego XVIXVIII w. Ustrj i funkcjonowanie: sejmik trocki, Warszawa 2000, s. 64; idem, Kierowanie obradami sejmikw, s. 142.
61
nowogrdzkiego39. Tak byo np. w 1607 r., kiedy W. Zienkowicz by marszakiem sejmiku przedsejmowego40 i jednoczenie zjazdu przedrokoszowego41. W latach 20. sejmikami nowogrdzkimi kierowali najczciej dyrektorowie42. Na przykad na sejmiku relacyjnym w kwietniu 1623 (4 IV)43 i na sejmikach przedsejmowych w styczniu 1624 (9 I)44, w grudniu 1625 (16 XII)45, a take w sierpniu 1627 (31 VIII)46 dyrektorem sejmiku nowogrdzkiego by sdzia ziemski nowogrdzki Andrzej Obryski cho w 1627 na sejmiku przebywa take wojewoda nowogrdzki M. Sapieha47. Na sejmiku relacyjnym i przedkonwokacyjnym w marcu
Zob. A. Radaman, Kiravanie sojmikavymi pasiadeniami, s. 126129. Biblioteka Polskiej Akademii Umiejtnoci / Polskiej Akademii Nauk, Krakw [dalej: B. PAU / PAN], nr 355, s. 499; BCz, nr 2244 IV, s. 259; AR II, nr 514, s. 1. Przed sejmem w 1607 r. kanclerz litewski Lew Sapieha w licie do wojewody wileskiego Mikoaja Krzysztofa Radziwia Sierotki, ktry zamierza bra udzia w sejmiku powiatu wileskiego, wysa prob o moliwo pojechania do Nowogrdka, bo powiat nowogrdzki witszy i liczniejszy ni wileski, a wodza nie maj midzy sob. Sierotka jednak pojecha do Wilna. (AR V, nr 13855 [cz. 13], s. 716720, Rana, 13 III 1607 r.; T. Kempa, Mikoaj Krzysztof Radziwi Sierotka, s. 304305). 41 Wbrew opinii Henryka Wisnera w Nowogrdku nie doszo do rozamu sejmiku. Zob.: B. PAU / PAN, nr 355, s. 499, nr 360, k. 198203v; BCz, nr 2244 IV, s. 259; AR II, nr 514, s. 1; H. Wisner, Rokosz Zebrzydowskiego, Krakw 1989, s. 57. 42 A. Vasiliauskas, op. cit., s. 161: The extent to which certain inuential local ofce-holders could establish themselves as popular dietine directors can be illustrated by the example of the two brothers Obryski. Between 1623 and 1628 six dietine sessions of Nowogrdek were presided over either by Dominik Krzysztof, podkomorzy of Nowogrdek, or Andrzej, land court judge of Nowogrdek. 43 Uchwaa sejmikowa nowogrdzka (Zgodnoje postanovienie ich miostiej panov uradnikov ziemskich i grodskich, lachty rycerstva obyvatelej vojevodstva novgorodsogo z sejmiku tiepierieniego relacyjnogo vydanoje za pieatju i s podpisom ruki jego miosti pana Andreja Obrynskogo, sudji ziemskogo novgorodskogo, a dieriektora koa sejmikovogo), Nowogrdek, 4 kwietnia 1623 r. wypis z ksig grodzkich nowogrdzkich, 5 kwietnia 1623 r., AR, dz. II, nr 852, s. 13. 44 Instrukcja sejmikowa nowogrdzka posom na sejm walny warszawski hetmanowi polnemu litewskiemu ks. Krzysztofowi Radziwiowi i koniuszemu litewskiemu Krzysztofowi Chodkiewiczowi, Nowogrdek, 9 stycznia 1624 r. (orygina), wpisana do ksig grodzkich nowogrdzkich 12 I 1624 r., AR, dz. II, nr 883, s. 6, 8. Na tym sejmiku by obecny i metropolita Jzef Welamin Rutski. Na sejmiki jeszcze przed Uni zjedali niekiedy wysocy duchowni prawosawni, lecz potem nie mamy o tym wiadectw; za to o hierarchach unickich jest sporo wiadomoci. [] w Nowogrdku w latach 1624, 1626 i 1634 [bywa] metropolita Jzef Welamin Rutski, ktry grzecznociowo pierwszy zoy swj podpis na instrukcji posom, z zastrzeeniem zreszt praw stanu duchownego (A. Rachuba, Wielkie Ksistwo Litewskie, s. 95); H. Wisner, III Statut i praktyka ycia politycznego Wielkiego Ksistwa Litewskiego w czasach Zygmunta III i Wadysawa IV, Czasopismo Prawno-Historyczne 1992, t. 44, z. 12, s. 62. [] ju za panowania Zygmunta III poczli pojawia si wysi duchowni niekatoliccy (Jzef Welamin Rutski na sejmiku nowogrodzkim w 1626 i 1634 r.). 45 AR V, nr 15435, J. widerski do K. Radziwia, 21 grudnia 1625 r. z Dolatycz, s. 1920. Jan widerski by agentem politycznym K. Radziwia na sejmiku w Nowogrdku i ktrego gwnym zadaniem byo zwalczanie na tym terenie wpyww Sapiehw (U. Augustyniak, W subie hetmana i Rzeczypospolitej. Klientela wojskowa Krzysztofa Radziwia (15851640), Warszawa 2004, s. 199). 46 A. Vasiliauskas, op. cit., s. 165, tabela 14. 47 W roku 1627 by na sejmiku przedsejmowym woj. nowogrdzkiego, gdzie wraz ze zgromadzon tam szlacht domaga si ukrcenia rozbojw dokonywanych przez nie opacone chorgwie
39 40
62
Andrej Radaman
1624 (26 III)48 oraz sejmiku gromnicznym (trybunalskim) w lutym 1628 (2 II)49 dyrektorem by podkomorzy nowogrdzki Dominik Krzysztof Obryski, a na sejmiku relacyjnym w grudniu 1627 (21 XII)50 i na sejmiku elekcyjnym w kwietniu 1632 (20 IV)51 chory nowogrdzki Jan Janowicz Rudomina Dusiacki. Zachoway si jedynie nieliczne przekazy o spisywaniu instrukcji poselskich. Tak w 1587 r. przed sejmem elekcyjnym instrukcja zostaa spisana przez Hrehorego Uniechowskiego52. W 1607 r. udzia w spisywaniu instrukcji brao czterech szlachcicw, wrd nich marszaek sejmiku sdzia ziemski, marszaek hospodarski i ziemi nowogrdzkiej W. Zienkowicz Cichiski (Tychiski)53 i podkomorzy nowogrdzki D. K. Obryski54. W grudniu 1625 instrukcja nowogrdzka zostaa spisana przez pisarza ziemskiego nowogrdzkiego Jana Protasiewicza i pana Skorulskiego55, a instrukcja sonimska przez pisarza ziemskiego sonimskiego Krzysztofa Jemana Synkowskiego56. W 1627 r. instrukcj nowogrdzk spisa dyrektor sejmiku, sdzia ziemski nowogrdzki A. Obryski, a w 1632 r. referendarz litewski D. K. Obryski57. Nie ma wtpliwoci, e istniay dwa gwne, szeroko rozumiane nurty samorzdu sejmikowego funkcja gospodarcza (wraz z samorzdem skarbowym) oraz funkcja wojskowa58. O sprawach wojskowych, gospodarczych, podatkowych
wojska litewskiego; 3 IX pisa w tej sprawie z Nowogrdka do hetmana Radziwia (M. Nagielski, op. cit., s. 123). 48 26 III 1624 (Rossijskaja Nacionalnaja Biblioteka w Sankt-Peterburgu, Otdie Rukopisiej, f. 971: Polskije awtografy i sobranija P. P. Dubrowskogo [dalej: RNB]), inw. 2, awt. 126, k. 13v, 17v, 19v, 21v. 49 AR II, nr 987, s. 13. 50 Postanowienie (uchwaa) sejmiku relacyjnego nowogrdzkiego, 21 XII 1627, Nowogrdek, AR V, nr 15435, s. 43. 51 Riksarkivet, Stockholm, Extranea, IX, Polen, vol. 90, Handlingar och brev. 3. Till Sverige under Karl X Gustavs krig frda polska arkiv, Teka T, Diverse personer till Sigismund III, nr 1, k. 1v, szlachta nowogrdzka do Zygmunta III, 20 IV 1632, Nowogrdek; H. Lulewicz, Rudomina Dusiacki Jan (15811646) [] kasztelan nowogrdzki, PSB, t. 32/4, z. 135, s. 672. 52 Instrukcyja Novagarodkaga sojmika pasam na elekcyjny sojm 1587 g., vyd. A. Radaman, Biearuski histaryny aglad 2003, t. 10, sytki 12 (1819), s. 163164, 170172. 53 BCz, nr 2244 IV, s. 259; AR, dz. II, nr 514, s. 1. Wbrew opinii A. Vasiliauskasa (op. cit., s. 165), marszaek nowogrdzki i sdzia ziemski nowogrdzki to jedna osoba, a nie dwie rne. 54 B. PAU / PAN, nr 355, k. 499; A. Vasiliauskas, op. cit., s. 165, tabela 14. 55 AR V, nr 15435, list J. widerskiego do K. Radziwia, 21 grudnia 1625 r. z Dolatycz, s. 20; A. Vasiliauskas, op. cit., s. 165, tabela 14. 56 Tomasz Terlikowski do NN (? Jana Stanisawa Sapiehy), 20 XII 1625, Sonim: [] posa bym WM MM Panu kopi instrukcji, ale jeszcze niepisana zlecono j pisa Panu Jemanowi, pisarzowi ziemskiemu, ktrej obywatele na rokoch przyszych ziemskich abo roczkach grodzkich przejrze, a za tym konkludowa y podpisa si maj, Lietuvos Moksl Akademijos biblioteka. Rankraiu skyrius (Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk im. Wrblewskich w Wilnie, dzia rkopisw) [dalej: LMAB], f. 1394588, k. 12v; H. Wisner, Najjaniejsza Rzeczpospolita, Warszawa 2001, s. 47, przypis 59); A. Vasiliauskas, op. cit., s. 165, tabela 14. 57 A. Vasiliauskas, op. cit., s. 165166. 58 A. Lityski, O modelu monograi sejmiku, Czasopismo Prawno-Historyczne 1985, t. 37, z. 1, s. 149.
63
i prawnych szlachta wojewdztwa nowogrdzkiego decydowaa w badanym okresie najczciej na sejmikach powiatowych przedsejmowych i relacyjnych. Siy wojskowe sejmik nowogrdzki, tak jak i inne sejmiki, zbiera rnymi sposobami: zwoywa szlacht powiatow na pospolite ruszenie, poleca stawienie si miejscowym Tatarom zobowizanym do suby wojskowej, decydowa o zacigniciu oddziau czy oddziaw (chorgwi), potocznie nazywanych powiatowymi59. Na przykad, kiedy 6 listopada 1595 r. kozacy Semena Nalewajki zajli i spustoszyli Suck, zaniepokojeni tym senatorowie litewscy na czele z wojewod trockim M. K. Radziwiem Sierotk, wojewod nowogrdzkim T. Skuminem Tyszkiewiczem i wojewod mcisawskim H. Chodkiewiczem (15 listopada wystpuje ju jako kasztelan wileski) zaczli zbiera oddziay wojskowe w Klecku, Kopylu i Niewieu60. Do Klecka dotarli kasztelan wileski Hieronim Chodkiewicz, wojewoda nowogrdzki T. Skumin Tyszkiewicz oraz inni panowie i znaczniejsza szlachta nowogrdzka, ale nie viedieli to poat61. 34 grudnia 1595 r. wojewoda wileski K. Radziwi Piorun, wojewoda trocki M. K. Radziwi Sierotka, kasztelan wileski H. Chodkiewicz, wojewoda nowogrdzki T. Skumin Tyszkiewicz, podskarbi ziemski Dymitr Chalecki, podkomorzy nowogrdzki Adam Iwanowicz Chreptowicz, chory nowogrdzki Mikoaj Hoownia oraz przedstawiciele szlachty: Iwan Baka, Andrzej Niemira, Marcin Oku n. zebrali si na zjedzie senatorsko-szlacheckim w Niewieu, w rezydencji Sierotki62. Z tego zjazdu skierowano listy-uniwersay do szlachty wojewdztwa witebskiego i powiatu orszaskiego, ostrzegajce o gronych dla stanu szlacheckiego Litwy poczynaniach Nalewajki oraz informujce o podjtych przeciwko
A. Rachuba, Siy zbrojne Wielkiego Ksistwa Litewskiego w XVII w., Przegld Wschodni 1994, t. 3, z. 3 (11), s. 392 i nast., A. Rachuba, Wielkie Ksistwo Litewskie, s. 204208; A. Zakrzewski, Sejmiki Wielkiego Ksistwa Litewskiego, s. 194195; H. Wisner, Siy zbrojne sejmikw, w: idem, Rzeczpospolita Wazw, cz. 2: Wojsko Wielkiego Ksistwa Litewskiego, dyplomacja, varia, Warszawa 2004, s. 184189. 60 S. Liepjavko, Kozaki vijny kincia XVI st. v Ukrajini, Czernigiv 1996, s. 164. Zob. te: J. A. Mycyk, Z nowych dere do istoriji povstania 15911596 rr., Ukrainkyj istorynyj urna 2002, nr 2, s. 6976; H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-szlacheckie w Wielkim Ksistwie Litewskim na przykadzie wydarze z lat 15951596 (inwazja S. Nalewajki), w: Paramienckija struktury ady, s. 205219; A. Radaman, Vajskovyja lacheckija zjezdy (popisy i zbory paspalitaha ruennia) novagarodskaga pavieta drugoj paovie XVI st., w: Paramienckija struktury ady, s. 220231. 61 F. Eaoski, op. cit., s. 115; H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-szlacheckie, s. 207. Zob. te: dokument Ktrzy si do Klecka zyachali (bez daty), BCz, nr 2235, s. 5758. 62 Akta zjazdw stanw Wielkiego Ksistwa Litewskiego, t. 2: Okresy panowa krlw elekcyjnych XVIXVII wiek, oprac. H. Lulewicz, Warszawa 2009, rozdz. II: Panowanie Zygmunta III Wazy (15881632), nr 6/21, s. 114116; J. A. Mycyk, op. cit., s. 7273, dok. nr 67; H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-szlacheckie, s. 208209; T. Kempa (Mikoaj Krzysztof Radziwi Sierotka, s. 287), uwaa, e ju na tym zjedzie, na ktrym jego zdaniem by obecny i sdzia ziemski nowogrdzki Jesif (Jzef) Hoownia, w zagroonych powiatach postanowiono powoa pospolite ruszenie szlachty.
59
64
Andrej Radaman
niemu krokach63. Jednoczenie uczestnicy zjazdu niewieskiego zwracali si do szlachty witebskiej i orszaskiej, aby ze swej strony wspara dziaania oddziau pocigowego M. Bujwida nad Dnieprem64. W styczniu 1596 r. na terytorium Wielkiego Ksistwa z Owrucza zaczy si wypady po prowiant kozakw podlegajcych dowdztwu Hrehora obody i Macieja Szawuy (Matwieja Sawuy), co jeszcze bardziej skomplikowao sytuacj65. Jak stwierdzi Henryk Lulewicz, wobec ponownego zagroenia inwazj kozack poczonych si Nalewajki i obody i w sytuacji maej aktywnoci krla w rozwizywaniu kryzysu, zacza wrd dostojnikw litewskich dojrzewa myl przejcia inicjatywy w swoje rce i na pocztku stycznia 1596 r. hetman K. Radziwi zdecydowa si na zorganizowanie obrony kraju w oparciu o pospolite ruszenie66. Siergij Liepjavko te uwaa, e to obawa przed nowym najazdem 810-tysicznego wojska kozackiego zmusia szlacht rusko-litewsk do zebrania si do obrony Wielkiego Ksistwa67, lecz pniej te dziaania obronne przerodziy si w plany ofensywy przeciw kozakom. Zgodnie z uniwersaami hetmana wielkiego, wojewody wileskiego K. Radziwia Pioruna, szlachta wojewdztwa nowogrdzkiego powinna bya zebra si na pospolite ruszenie w Kopylu 5 lutego68. Tymczasem w poowie stycznia Nalewajko skierowa si w kierunku Turowa i achwy, a w kocu tego miesica przeprawi si przez Prype, rabujc po drodze miasteczka i wsie midzy Prypeci i Horyniem w powiecie piskim. Powtrne uniwersay hetmaskie, datowane z Rubieewicz na 20 stycznia 1596 r., wzyway szlacht Wielkiego Ksistwa do stawienia si na dzie 12 lutego tego roku pod Kopyl albo do Miska69. Pospolite ruszenie powiatw wojewdztwa nowogrdzkiego powinno byo zebra si w Kopylu70. Z listu szlachty powiatu wokowyskiego do Radziwia, pisanego z Wokowyska 14 stycznia 1596 r., wiemy, e sejmik wokowyski postanowi, e jest gotw do obrony przeciwko nieprzyjacielowi. Wszystkim urzdnikom ziemskim, grodzkim i szlachcie powiatu wokowyskiego nakaza: [] sami osobami swemi zbrojno wedug naleytego przemoenia i powinnoci naszej szlacheckiej z dbr majtnoci swych ruszicz si z dymu jako na wojn mamy, [] jednosz WKsM prosimy, aby WKsM z wojskiem i inym rycerstwem swym na
H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-szlacheckie, s. 208. Ibidem, s. 209. 65 S. Liepjavko, op. cit., s. 170173, 176177; H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-szlacheckie, s. 209. 66 H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-szlacheckie, s. 210. 67 S. Liepjavko, op. cit., s. 193. 68 T. Kempa, Mikoaj Krzysztof Radziwi Sierotka, s. 287; J. A. Mycyk, op. cit., s. 7476, dok. nr 11; AR II, nr 334, szlachta ziemi nowogrdzkiej z sejmiku do hetmana K. Radziwia z Kopyla, 7 1596. 69 Ibidem. 70 Liepjavko podaje, e czas zjazdu ruszenia wojewdztw brzeskiego i nowogrdzkiego by wyznaczony na 12 lutego 1596 r. e funkcje organizacyjne przyj na siebie Mikoaj Suszka (S. Liepjavko, op. cit., s. 193).
63 64
65
miejsce naznaczone sam osob sw przyby raczy71. Reakcje szlachty innych powiatw na wezwanie hetmana byy rozmaite72. Jak stwierdzi H. Lulewicz, z powodu nachodzcej kampanii sejmikowej w wyznaczonym przez hetmana punkcie zbiorczym Kopylu stawia si gromadnie jedynie szlachta wojewdztwa nowogrdzkiego73. Wedug oceny pamitnikarza Fiodora (Teodora) Jewaszewskiego do Kopyla zjechao ok. 3 tys. ludzi, w tym uczestnicy pospolitego ruszenia i wielkopaskich pocztw zbrojnych74. Dowdztwo nad zebran szlacht nowogrdzk przyj na siebie, z powodu nieobecnoci hetmana, wojewoda nowogrdzki T. Skumin Tyszkiewicz. Jak pisze F. Jewaszewski, Pan vojevoda sie trockij [M. K. Radziwi Sierotka] z spravovaniu ludmi vymova i zdava to panu vojevodie novgorodskomu, ale ju nikomu nie ujmujuczy priznavam e dosyt sie diao poriadkowi pristojnomu75. 10 lutego 1596 r. z Kopyla szlachta wysaa list do hetmana wielkiego, w ktrym prosia o jego szybkie przybycie, poniewa bdc w tej gromadzie bdzim bez wodza i nic czyni nie mona76. W tym samym czasie, po zakoczeniu obrad sejmiku w Misku 56 lutego, na ktrym by obecny hetman K. Radziwi, do Kopyla wyprawiono poselstwo do szlachty nowogrdzkiej z propozycj, by zgodzia si na podatek i zacig wojska powiatowego77. 12 lutego zosta przeprowadzony popis pospolitego ruszenia szlachty nowogrdzkiej78. W dokumencie pod nazw Spisanie szlachty powiatu nowogrodzkiego, ktorzy si do Kopyla ziachali na expediti przeciw kozakom w r. 1596, na dzie od Iego Moci pana hetmana zoony 12 februarii79 zachoway si szcze71 H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-szlacheckie, s. 210211; AR II, nr 329, szlachta powiatu wokowyskiego z sejmiku do K. Radziwia, Wokowysk, 14 1596 r.; J. A. Mycyk, op. cit., s. 73, dok. nr 7. 72 H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-szlacheckie, s. 211. 73 Ibidem; AR II, nr 334, szlachta ziemi nowogrdzkiej z sejmiku do hetmana K. Radziwia z Kopyla, 7 1596. 74 F. Eaoski, op. cit., s. 115116. 75 Ibidem, s. 116; T. Kempa, Mikoaj Krzysztof Radziwi Sierotka, s. 287. Zob. Statut VKL 1588 r., II, 6. Tekst III Statutu wedle: Statut Wialikaga Kniastwa Litoskaga 1588 g. Tekst. Dawiednik. Kamentaryi, Misk 1989, s. 104105. 76 AR II, nr 335; J. Zawadzki, Okuniowe herbu wasnego. Z dziejw awansu spoecznego na Litwie wczesnonowoytnej, Miscellanea Historico-Archivistica 2000, t. 11, s. 179. 77 H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-szlacheckie, s. 215. 78 Z diariusza S. Maskiewicza wiemy te o zjazdach popisowych powiatu nowogrdzkiego, ktre odbyy si w 1615 (8 IX), 1621 (3 V), 1627 (25 V). Zob.: Pamitniki Samuela Maskiewicza pocztek swj bior od roku 1594 w lata po sobie idce, Wilno 1838, s. 97, 111; Pamitniki Maskiewiczw Samuela i Bogusawa (wiek XVII), oprac. A. Sajkowski, wstp W. Czapliski, Wrocaw 1961 [nowa edycja niedostpna w Misku A. R.]. 79 BCz, nr 2243, s. 331339; publ.: Spisanie szlachty powiatu nowogrodzkiego, ktorzy si do Kopyla ziachali na expediti przeciw kozakom w roku 1596, na dzien od Iego Mosci pana hetmana zlozony 12 februarii, w: Materyay do istoriji Ukrajinkoji kozayny, zibrav i vydav I. Krypiakievy, pid zagalnoju redakcijeju M. Gruevkogo, t. 1: Dokumenty po rik 1631, Lviv 1908, dok. nr 57 [seria erea do istoriji UkrajinyRusi, t. 8], s. 7983. Zob. te: F. Eaoski, op. cit., s. 115116.
66
Andrej Radaman
gowe wzmianki o liczebnoci konnicy i piechoty wystawionych przez powiat. Szlachta, ktra przybya do Kopyla, zostaa podzielona na sotnie, ktrymi dowodzili: Augustyn Czarkowski80, H. Uniechowski81, podkomorzy nowogrdzki A. Chreptowicz82, M. Oku83, Mikoaj Wojna84 i Mikoaj Podarewski (Podarzewski)85. Ponadto rozpoczto formowanie jeszcze jednej sotni (Malchera Szemiota?), liczcej 74 konnych86. Wiadomoci o wyniku popisu szybko dotary do hetmana. O popiechu, w jakim formowano oddziay szlacheckie, moe wiadczy fakt, e przyjazd nastpnych zbrojnych zosta odnotowany oglnikowo. Wiadomo, e do wspomnianej niesformowanej cakowicie sotni przybyy nastpne osoby, z braku czasu nie udao si ich jednak zapisa87. Nie wszyscy te zdyli dojecha na miejsce zbirki pospolitego ruszenia w wyznaczonym czasie. W Kopylu odby si take przedsejmowy sejmik powiatu nowogrdzkiego (1213 II?88), o ktrego uchwaach zachoway si wiadomoci w licie szlachty nowogrdzkiej wysanym do K. Radziwia Pioruna 27 lutego 1596 r. z Klecka. Dowiadujemy si z niego, e urzdnicy ziemscy i caa szlachta, obywatele powiatu nowogrdzkiego, odprawujc sejmik za listy Jego Krlewskiej Miloci, przed Seymem walnym, przypady w Kopylu, y zabiegajc temu niebespieczenstwu, ktore tych czasow na oyczyzne nasze od tego Hultajstwa Kozackiego znaga przypada, postanowili uchwali podatek na zacig onierza, co zapewne zostao
80 Wystawi przeciwko kozakom szeciu jedcw (Materyay do istoriji Ukajinkoji kozayny, t. 1, s. 79). 81 Wystawi przeciwko kozakom 14 jedcw (Materyay do istoriji Ukajinkoji kozayny, t. 1, s. 80). O rodzinie Uniechowskich zob. te: S. Ptaszycki, Dzieje rodw litewskich, jako materja do archeologii historycznej, Ateneum. Pismo naukowe i literackie 1888, t. 50, z. 3, s. 525538; A. Vasiliauskas, op. cit., s. 103104. 82 Wystawi przeciwko kozakom 40 jedcw 10 pieszych (Materyay do istoriji Ukajinkoji kozayny, t. 1, s. 80). 83 Wystawi przeciwko kozakom 20 jedcw 10 pieszych (Materyay do istoriji Ukajinkoji kozayny, t. 1, s. 80). Pose na sejm walny warszawski w 1598 r. (J. Rzoca, Sejmy z lat 1597 i 1598, cz. 2: Ostatni sejm Rzeczypospolitej w XVI wieku, Opole 1993, aneks 3: Wykaz posw wybranych na sejm 1598 r., s. 75). Zob. te: J. Zawadzki, Okuniowie herbu wasnego..., s. 169193; idem, Papiery Poubiskich i ich dbr przechowywane w Archiwum Warszawskim Radziwiw, Miscellanea Historico-Archivistica 1998, t. 9, s. 26. 84 Wystawi razem z Iwanem omiu jedcw (Materyay do istoriji Ukajinkoji kozayny, t. 1, s. 81). 85 Kandydat na podsdka ziemskiego nowogrdzkiego w 1592 r. Wystawi przeciwko kozakom 10 jedcw. Zmar w 1603 r. (F. Eaoski, op. cit., s. 113, 121; Materyay do istoriji Ukajinkoji kozayny, t. 1, s. 82). 86 Materyay do istoriji Ukajinkoji kozayny, t. 1, s. 83. 87 Liepjavko i Lulewicz uwaaj, e poczty szlacheckie tam zgromadzone, nie liczc senatorskich, liczyy blisko 800 koni. Zob.: H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-szlacheckie, s. 215; S. Liepjavko, op. cit., s. 193: tilki z odnogo Novogrudkogo povitu prybuo 800 oovik pospolitego ruenia. 88 Akta zjazdw stanw Wielkiego Ksistwa Litewskiego, t. 2, s. 116; H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-szlacheckie, s. 214.
67
dokadniej opisane w uniwersale sejmikowym, ktrego niestety nie znamy89, podobnie jak i instrukcji sejmikowej na sejm warszawski 1596 r. dla posw powiatu nowogrdzkiego A. Chodkiewicza i W. Zienkowicza Cichiskiego (Tychiskiego), marszaka ziemi nowogrdzkiej90, a take okrelili kontyngent zaciganego wojska powiatowego. Decyzj w sprawie wyznaczenia rotmistrzw podjto pniej (przed 27 lutego). List szlachty nowogrdzkiej do wojewody wileskiego K. Radziwia powiadamia o wybraniu rotmistrzw husarskich i kozackich chorgwi. Wyznaczono rwnie od na kadego konia husarzowi na czwier na ko kop sze, a kozakowi kop pi91. Funkcje t penili w chorgwiach husarskich (po 100 jedcw) Piotr Niemirowicz i Jarosz Gostomski, a w chorgwiach kozackich (po 50 kozakw) Stanisaw odziata i chory tatarski knia Ciemeszk(?)92. Oprcz tego Mikoaj Uatowski zosta wybrany na dowdc stuosobowej roty pieszych pachokw. Kademu pieszemu wyznaczono od w wysokoci 3 kop groszy. Chorgwie podlegay hetmanowi wielkiemu93. Pospolite ruszenie powiatu nowogrdzkiego wyruszyo z Kopyla po 15 lutym, kierujc sie na Szack, gdzie 21 lutego 1596 r. poczyo si z przedstawicielami wojewdztwa miskiego i powiatu lidzkiego, i w kocu lutego posuno si ku Kleckowi, eby odci drog odwrotu Nalewajce z Woynia do Wielkiego Ksistwa Litewskiego94.
AR XXIII, t. 87, achwa [Kwity], Kwit poborcy nowogrdzkiego Adama Poczepowskiego od 15 1596 r.: vodug ufay i postanovieja sjmiku kopyskogo. W zwizku z tym, e szlachta nowogrdzka uchwalia pobr na obron od kozakw, sejm walny warszawski 1596 r. zwolni powiat nowogrdzki od innego opodatkowania. Zob. VC, t. 2, vol. 2, s. 231. Na sejmiku gwnym w Sonimie podjto uchwa o zwolnieniu szlachty nowogrdzkiej od dekretw sdw grodzkich i ziemskich, wydanych podczas pospolitego ruszenia. Zob. VC, t. 2, vol. 2, s. 233. 90 ML 285, k. 283. W. Zienkowicz Cichiski wystpuje te w tym roku jako poborca nowogrdzki: 28 VIII 1596 r. (AR XXIII, teka 87, Kwity). 91 AR II, nr 340, szlachta nowogrdzka do wojewody wileskiego hetmana K. Radziwia Pioruna. Oprcz pospolitego ruszenia hetman wielki zbiera take wojsko zacine. Zygmunt III wyda 8 lutego 1596 r. kilkadziesit listw na zacig pieszych i konnych chorgwi w Wielkim Ksistwie Litewskim, ktre powinny byy stawi si pod dowdztwo hetmana litewskiego; czny zacig najemnikw wynis 1600 ludzi (S. Liepjavko, op. cit., s. 193). 92 H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-szlacheckie, s. 215. Chorym tatarskim nowogrdzkim by jeli wierzy P. Borawskiemu Machmet Murza Bahryski Rudnicki. Zob. P. Borawski, Tatarskie chorgwie plemienne w armii Wielkiego Ksistwa Litewskiego w XVI i pierwszej poowie XVII w., Acta Baltico-Slavica 1979, t. 12, s. 161. 93 AR II, nr 340, szlachta nowogrdzka do wojewody wileskiego hetmana K. Radziwia Pioruna: A na koni sze jezdnych kozakw ktorym sub przypowiedzie i nikomu inszemu jedno wadzy urzdu waszej X. M[oci] hetmaskiego naley. Przeto onych zalecajc prosiemy, aby wasza X. M[o] im sub wedug zwyczaiu przypowiedzie ustaw na ywno uczyni y do Pana Poborcy na danie pienidzy listy wyda rozkaza raczy, i to pewnymi artykuy warujc, aby ci Panowie onierze naszy spokojnie si przeciwko ludzi ubogich na leach y w cignieniu zachowa umieli. Zob. te: H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-szlacheckie, s. 215. 94 Akta zjazdw stanw Wielkiego Ksistwa Litewskiego, t. 2, s. 116118; H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-szlacheckie, s. 216217; S. Liepjavko, op. cit., s. 174; T. Kempa, Mikoaj Krzysztof Radziwi Sierotka, s. 287288.
89
68
Andrej Radaman
Pniej, w styczniu 1598 r. na sejmiku przedsejmowym nowogrdzkim doszo do powanego koniktu midzy J. K. Chodkiewiczem a reszt szlachty, poniewa pan podczaszy litewski pienidz na onierzach litewskich, co przeciwko kozakom [w roku 1596] chodzili nie zostawi, dziwnie si do szlachty z niepotrzebn furj sw uda i mwi, eby nie Polacy, tedyby nasza Litwa i na konie wsiada nie umieli. Na co pan Zienkowicz (zapewne marszaek hospodarski ziemi nowogrdzkiej W. Zienkowicz Cichiski) odpowiedzia: Miociwy panie podczaszy, abo te Wasza Mo nie Litwin? Jeli W.M. onierze byli w srebrogowie, na ktrecie si W.M. dugo zbierali, nasi ktrychemy naprdce dla nieprzyjaciela zebrali w elezie. J. K. Chodkiewicz za rzek: Prawie ledwie lezie. Midzy kasztelanem wileskim H. Chodkiewiczem i panem Bak mao do pojedynku nie przyszo95. 16 padziernika 1600 r. Zygmunt III, zawiadomiony o wkroczeniu Szwedw, wyda uniwersay do szlachty z powiatw przylegych do Inant, aby nie z powinnoci, ale z mioci ku Ojczynie (na podstawie III Statutu [VI, 6]) jak najszybciej ruszya z pomoc. Ju 28 padziernika hetman wielki litewski i wojewoda wileski K. Radziwi Piorun z Nowogrdka rozesa uniwersay do powiatw sonimskiego i wokowyskiego, wzywajc szlacht, aby 30 listopada stawia si pod Zelburgiem (Slpilis)96. Szlachta jednak do Inant si nie udaa i 12 grudnia 1600 r. hetman wysa listy na sejmiki przedsejmowe majce odby si za tydzie97. Piorun sdzi, e w pamici szlachty yje jeszcze precedens zwoania szlacheckich zjazdw wojskowych i sejmikw w lutym 1596 r., ktre uchwaliy pospolite ruszenie lub podatek nadzwyczajny, i da od niej doranych uchwa o pospolitym ruszeniu przeciwko Szwedom lub zgody na zacig onierza powiatowego. W Wilnie otrzyma jednak na og niepomylne listy z sejmikw. Jak pisa Stanisaw Herbst, pismo sejmiku nowogrdzkiego sprzed 21 grudnia, podpisane m.in. przez M. K. Radziwia Sierotk i wielu innych przedstawicieli szlachty powiatu, byo gwatownym wystpieniem przeciw hetmanowi. Pomija skargi hetmana o uszczuplenie praw jego urzdu i prb przeJanusz Radziwi do swego ojca K. Radziwia Pioruna, wojewody wileskiego, hetmana wielkiego litewskiego, Mir, 31 I [1598] r. (kopia z XIX w. ze zbiorw Radziwiowskich w Petersburgu spisana przez Wiktora Kalinowskiego), Vilniaus Universiteto biblioteka, Rankraiu skyrius (Biblioteka Uniwersytetu Wileskiego) [dalej: VUB], f. 3, nr 273, s. 3233. Za pomoc w odszukaniu tekstu tego dokumentu jestem bardzo wdziczny dr. Dariusowi Vilimasowi z Wilna. Datacja w XIX-wiecznej kopii tego listu (31 I 1597, przyjta przez Wojciecha Sokoowskiego) jest bdna, od wrzenia 1596 r. do lutego 1597 r. Janusz Radziwi przebywa bowiem jeszcze w Bazylei (VUB, f. 3, nr 273, s. 3031: list do ojca Krzysztofa Radziwia z Bazylei, 10 I 1597 r., s. 3435: list do ojca z Bazylei od 20 II 1597 r.; zob. te: T. Wasilewski, Radziwi Janusz, PSB, t. 30/2, z. 125, s. 202). 96 H. Wisner, Siy zbrojne sejmikw, s. 185. 97 RNB, inw. 2, awt. 321/1, nr 25; S. Herbst, Wojna inancka 16001602, Warszawa 1938, s. 49; A. Tyla, Lietuva ir Livonija XVI a. pabaigoje XVII a. pradioje, Vilnius 1986, s. 69. Uniwersa krlewski do powiatu nowogrdzkiego, ktry by odesany do podkanclerzego Gabriela Wojny, szlachta nowogrdzka otrzymaa dopiero 29 listopada 1600 r.
95
69
rzucenia odpowiedzialnoci za niepowodzenie na krla. W daniach pospolitego ruszenia, niezalenie od da podatkw, widzi niebezpieczestwo dla swobd szlacheckich. Najbardziej oburza si na Farensbacha, nie pozwala z obcej nacjej na szyje nasze wsadza. W kocu wyraa nadziej, i onierz inancki na razie powstrzyma wroga. Nie chcc wyoy wicej ni inne wojewdztwa, odkada decyzj o pomocy do zjazdu sonimskiego98. W sytuacji, gdy nie byo bezporedniego zagroenia powiatu, szlachta nowogrdzka nie musiaa podj uchway podatkowej, podobnej do tej z 1596 r. Podobnie stao si we wrzeniu 1605 r., kiedy szlachta sonimska przybya na okazowanie, mogce by jednoczenie pocztkiem wyprawy przeciw Moskwie. Uznaa, e nie jest do tego przygotowana i postanowia opodatkowa si po jednym zotym z ana, a za zebrane pienidze zacign onierzy99. Uchway podatkowe podejmowano te na sejmikach relacyjnych (posejmowych)100, na ktrych posowie informowali o swojej dziaalnoci w sejmie, o przebiegu obrad i o podjtych decyzjach101. Dziaalno skarbowa sejmikw obejmowaa: wyraenie zgody na podatki nieuchwalone na sejmie z powodu sprzeciww i odesane do braci, a take wprowadzenie podatkw, danin i skadek powiatowych. Czasem szlachta powiatowa moga te oprotestowa podatki, ktre byy uchwalone na sejmie, kiedy posowie powiatu nie wyrazili zgody na przyjt uchwa. Zainteresowania sejmikw dotyczyy rwnie kontroli poboru i dystrybucji uzyskanych rodkw. Szlacheckie zgromadzenia kontroloway wic poborcw zarwno bezporednio, jak i porednio102. Na przykad w 1597 r. poborca nowogrdzki, marszaek ziemi nowogrdzkiej W. Zienkowicz Cichiski zosta pozwany przez instygatora Wielkiego Ksistwa Litewskiego, Malchera Kamieskiego przed sd zadworny o nieotdanje poboru pozotovogo za rok 1593 [JKM] otpisanyj i o nieuinienje liby. Zienkowicz, przez swego umocowanego Piotra liznia, oznajmi: i w godu 1596, budui jemu samomu z uroonym Aleksandrom Chotkiewiom dvorieninom naym z ziemli Novgorodskoje na sojm varszavskij posom, mie takovoje ot brati svojeje zlecenie, aby tot pobor na gospodaru dat pozvolili, pod tym odnak sposobom, jesli by na to zgoda vsich stanov Vielikogo Kniazstwa Litovskogo bya. Na kotoroje i diej nie byo i opoviedanja, mnogije
98 AR II, nr 419, s. 13; RNB, f. 971, inw. 2, awt. 126, k. 12v; S. Herbst, op. cit., s. 49; T. Kempa, Mikoaj Krzysztof Radziwi Sierotka, s. 293; A. Radaman, Sojmikavaja chvaa szlachty Brasaskaga pavieta ad 19 nienia 1600 goda kantekcie vajny Rey Paspalitaj Abodvuch Naroda sa viecyjaj (16001629), w: Brasaskija ytani VI. Materyjay VI-j navukova-krajaznaaj kanerencyi, pryvieanaj 150-j gadavinie z dnia naradenia brasaskaga lekara St. Narbuta (18531926), 78 V 2003 g., Brasa 2003, s. 84. 99 H. Wisner, Siy zbrojne sejmikw, s. 186187. 100 A. Rachuba, Wielkie Ksistwo Litewskie, s. 194202. 101 Na przykad: AR II, nr 401, uchwaa sejmiku wokowyskiego z grudnia 1598 r.; BCz, nr 2243, s. 223227, uchwaa szlachty powiatu nowogrdzkiego z 1 XI 1593 r. 102 A. Zakrzewski, Sejmiki Wielkiego Ksistwa Litewskiego, s. 191194; A. Filipczak-Kocur, Skarb Litewski za pierwszych dwu Wazw (15871648), Wrocaw 1994, s. 34.
70
Andrej Radaman
protiv tomu urosli, a zatym diej, gdy vo po sojmie na sojmiku skadajuy brat i svojej poselstvo, list na o vydanje togo poboru, do nich pisanyj, pozvanyj im ukazova. Obyvatieli diej ziemli Novgorodskoje jego samogo do vybiranja togo poboru uyvy, list zgody svoje jemu dali pod tym sposobom, aby on, tot pobor vybravy, biez zgody vsich obyvateliej ziemli Novgorodskoje nikomu jego nie dava, oboviezavy jego v tom cnotoju, vieroju i sumnienjem, a drugije diej, kotoryje na tom sojmiku nie byli, poviedajuy i tot sojmik tolko na suchanie posa by zoon, a novogo na niem niogo stanovitisia nie mogo i dla togo na pobor pozvolili i vydati jego nie chotieli i dotul zadierali. Za ym diej pozvanyj zgody na tot pobor vsich stanov Vielikogo Kniazstva Litovskogo nie baiey, togo, to vybra, do skarbu naogo nie otda, a rety u tych, to nie vydali, vytiegnuti zaym nie majet, prosiey, abychmo sojmik do zjechania sie obyvatelej onoje ziemli dla zgody ich na otdanie do skarbu naogo togo poboru ieriez list na zoyli, a jego samogo nad volnost lachietskuju ku niedotrymaniu brati svojej viery, kotoroju jest ot nich oboviezanyj, nie prymuali103. Instygator litewski w imieniu krla kategorycznie zaprotestowa przeciw temu, by diej to nie z dostojenstvom naym byo o to, to nam re pospolitaja po try kroti darowaa bol i astiej togo prosit, a krl i panowie rada (m.in. podkanclerzy litewski Gabriel Wojna) orzekli, e poborcy maj 8 grudnia wyda zebrane pienidze104 i ju 5 stycznia 1598 r. subkolektor poborcy nowogrdzkiego W. Zienkowicza Cichiskiego, Jan Niewiedzki czciowo rozliczy si ze skarbem105. W 1612 r. wojewdztwo nowogrdzkie, ktrego posowie wzili do braci decyzj w sprawie ca, nie zaaprobowao tego w czasie sejmikw relacyjnych. To spowodowao, e krl zwrci si do sejmikw gromnicznych, ktre zebray si 2 lutego 1612 r., a jednoczenie wezwa ludzi znacznych, w tym Janusza Radziwia, do uycia swych wpyww w celu przeamania oporu szlachty106. W styczniu 1614 r. szlachta nowogrdzka protestowaa przeciwko wydawaniu donatywy z krlewszczyzn i zwikszeniu kary dla opornych podatnikw w wydanej drukiem konstytucji sejmowej sejmu nadzwyczajnego warszawskiego z grudnia 1613 r.107 Przed sejmem 1619 r. postulowaa przedstawienie rachunkw rozliczenia podskarbich przez deputacj sejmow sejmikom relacyjnym108, a przed sejmem war103 ML 285, k. 283284v. Zob. te: U. Padalinski, Uchvalennie padatka na valnych sojmach Rey Paspalitaj jak faktar palitynaj baraby (15931598 gg.), Sacyjalna-ekanaminyja i pravavyja daledavani 2009, nr 3 (17), s. 157176. 104 Ibidem. 105 ML 287, k. 306307v. 106 H. Wisner, Efektywno przedsejmowego sejmiku wileskiego w pierwszej poowie XVII w., Czasy Nowoytne 2000, t. 12 (13), s. 68. 107 B. PAU / PAN, rkps 377, s. 243244, protestacja szlachty powiatu nowogrdzkiego, ktra zjechaa na sejmik relacyjny 21 I 1614 r. aktykowana w ksigach grodzkich nowogrdzkich 23 I 1614 r.; E. Opaliski, Sejm srebrnego wieku 15871652, Warszawa 2001, s. 64, 119, przypisy 12, 13 (bdna datacja 24 I); VL III, s. 248249. 108 H. Wisner, Rzeczpospolita Wazw, cz. 3: Sawne Pastwo, s. 215.
71
szawskim w 1626 r. sejmik nowogrdzki proponowa, aby pienidzy poborowych nie przekazywa do skarbu, lecz zostawia u poborcw109. Jak trafnie zauwaya Urszula Augustyniak, w latach 90. XVI w. Zygmunt III Waza, prbujc realizowa wasn koncepcj pastwa, wzmocni sejmiki relacyjne przez odwoywanie od decyzji sejmu do tych sejmikw (od 1591 r.)110. Jednak sejmiki relacyjne czasem podejmoway te uchway nie tylko sprzeczne z interesem monarchy, ale nawet podwaajce fundament jego wadzy. Jak stwierdzi Jarema Maciszewski, sejmik relacyjny by wszak prb przesunicia niektrych decyzji oglnopastwowych z organu reprezentacyjnego, jakim by sejm walny, na organ demokracji bezporedniej, jakim byo zgromadzenie sejmikowe111. Zdaniem Adama Lityskiego, na marginesie bada sejmikowych dugo pozostawao take zagadnienie roli sejmiku w wczesnym wymiarze sprawiedliwoci, stosunku sejmikujcych do prawa sdowego, ich wiadomoci prawnej112. O dziaalnoci sejmikw i zjazdw szlacheckich wojewdztwa nowogrdzkiego podczas bezkrlewi, w tym o roli sejmikw w wczesnym wymiarze sprawiedliwoci pisaem wczeniej113, dlatego obecnie chciabym zwrci uwag na inne aspekty dziaalnoci sejmikw i zjazdw szlacheckich w omawianym okresie. Radykalna modernizacja struktury zarzdzania i sdownictwa w latach 60. XVI w. spowodowaa wydanie szczegowych norm prawnych regulujcych ochron i udostpnianie akt sdowych114. W myl Statutu Wielkiego Ksistwa Litewskiego (IV, 13) sposb przechowywania akt by wsplnym obowizkiem wadzy, urzdnikw i miejscowej szlachty115. Do Statutu z 1588 r. nie wczono jednak proponowanego w projekcie z 1584 r. (III, 7, 29) staego podatku po dva groy z vooki na stravu posom, kotoryje na sjem valnyj vypravovani byvajut, na budovanie domov dlia zoenia knig ziemskich i na inyje potrieby116. NatoIbidem, s. 214. U. Augustyniak, Wazowie i krlowie rodacy. Studium wadzy krlewskiej w Rzeczypospolitej XVII w., Warszawa 1999, s. 11, 208; eadem, Informacja i propaganda za Zygmunta III, Warszawa 1981, s. 53, 6063; W. Czapliski, Autorytet pastwa i jego organw w oczach szlachty w XVI i XVII w., Zeszyty Naukowe KUL 1977, t. 29, z. 34 (7980), s. 97. 111 J. Maciszewski, Mechanizmy ksztatowania si opinii publicznej w Polsce doby kontrreformacji, w: Wiek XVII Kontrreformacja Barok. Prace z historii kultury, red. J. Pelc, WrocawWarszawaKrakw 1970, s. 56. 112 A. Lityski, op. cit., s. 150. 113 A. Radaman, lacheckija zjezdy i sojmiki Novagarodskaga pavieta i prablema zniknienia kapturovych sudo u Vialikim Kniastvie Litoskim, Ruskim i amojckim u as bieskaraleja drugoj paovy XVI st., Viestnik Akademii MVD Respubliki Biearu 2004, nr 1, s. 132136. 114 II Statut Wielkiego Ksistwa Litewskiego 1566 r. (IV, 1); art. 82 konstytucji sejmu lubelskiego 1569 r., VC, t. 2, vol. 1, s. 255; art. 46 konstytucji sejmu walnego warszawskiego 1581 r., VC, t. 2, vol. 1, s. 452. 115 A. B. Zakrzewski, Budowa archiww szlachty trockiej, Miscellanea Historico-Archivistica 2000, t. 11, s. 112113. 116 Ibidem, s. 113; ML 275, k. 134v; I. appo, Vielikoje Kniaestvo Litovskoje, t. 2, Prioenija, s. 135.
109 110
72
Andrej Radaman
miast ju w 1589 r. Zygmunt III za prob posw wojewodztwa nowogrdzkiego wyda zgod na to, eby mur stary w okolnym nowogrodzkim zamku i wie star nad studni lec oprawi i tam dom sdowy i schowanie na ksigi zbudowa117. Na odbywane w miastach powiatowych roczki sdowe grodzkie lub roki sdowe ziemskie zjedaa dua liczba szlachty. Prawo i praktyka uznaway, jak wiadomo, podobne zjazdy za legalne zebrania szlachty powiatowej118. Na przykad zjazd relacyjny szlachty nowogrdzkiej po zjedzie stanw litewskich w 1593 r. mia miejsce 1 listopada na pocztku roczkw grodzkich119. O zebraniu lub zjedzie szlachty sonimskiej, ktry odby si w 1581 r. przy kocu rokw sdowych troickich (po wicie witej Trjcy) wiadczy dokument, dotyczcy zrzeczenia si przez Pocieja Jelca urzdu podsdka sonimskiego120. Mowa w nim o tym, e 25 czerwca 1581 r. na vyvoanju tych rokov na tot as pri [wradnikach ziemskich] byli ich miost panovie obyvatieli toho povietu sonimskoho kasztelan nowogrdzki H. Hrykowicz Woowicz121, wojski sonimski Iwan Mieleszko122, poborca sonimski Walerian Sokoowski123, urzdnicy grodzcy (podstaroci124, sdzia125 i pisarz grodzki126), woni i wielu innych ze szlachty127. Jelec oznajmi, e budui ve ooviekom [lez]nim i dla zoych let svoich i niesposobnogo zdorovia, [] k tomu majui imienja [] v inych roznych povietiech [] togo vriadu svojego podsudstva ziemskogo [soni]mskogo dalej i bo na
117 Art. 94: Dom sdowy i chowanie ksig w Nowogrodku, konstytucji sejmu walnego warszawskiego 1589 r., VC, t. 2, vol. 2, s. 117. 118 M. K. Lubavskij, Otzyv o soinienii Iwana appo Vielikoje Kniaestvo Litovskoje vo vtoroj poovinie XVI stoletija. Litovsko-russkij poviet i jego siejmik, Jurjev 1911, Moskwa 1913, s. 8. 119 BCz, nr 2243, s. 223228. Posami z sejmiku nowogrdzkiego na ten zjazd byli Jan Hoownia i Hieronim Juraha (zob. ibidem, k. 224). 120 NGABM, f. 1785, inw. 1, nr 6, k. 259v. 121 Nominacja na urzd [dalej: N] przed 28 V 1566 r. na pocz. 1586 r. (ML 50, k. 56v57; J. Wolff, Senatorowie, s. 119; Urzdnicy dawnej Rzeczypospolitej XIIXVIII wieku. Spisy, red. A. Gsiorowski, t. 11: Urzdnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Ksistwa Litewskiego XIV XVIII wieku. Spisy, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, Krnik 1994, s. 250). 122 N 14 XII 1578 r. (ML 60, k. 264v). 123 Wystpuje: 6 III 1581 r. (VC, t. 2, vol. 1, s. 461); 27 V 1581 r. (NGABM, f. 1785, inw. 1, nr 6, k. 198198v). 124 Ofanas Gawryowicz, ktry wystpuje na tym urzdzie: 13 II 1570 (Akty VAK, t. 22, nr 643, s. 431), 31 V 1578 (I. appo, Grodskij sud v Vielikom Kniaestwie Litovskom v XVI stoletii, urna Ministierstva Narodnogo Prosvieienija 1908, nr 1, otdie 2, s. 86) lub knia Iwan Poubienskij wystpuje jako podstaroci ju 4 VII 1583 (RGADA, f. 356, inw. 1, nr 32, aktovaja kniga Sonimskogo grodskogo suda za 1584 rok, k. 2v414). 125 Fiodor Bohuszewicz Tuszewicki, sdzia grodzki sonimski. Wzm. 24 V 1581 r. (NGABM, f. 1785, inw. 1, nr 6, k. 110112). Pniej stolnik sonimski. Wzm. 30 I 1597 r. (NGABM, f. 1737, inw. 1, nr 4), przed 23 VI 1598 r. (ML 83, k. 375375v). 126 By moe Stanisaw Grigoriewicz Podriez, pisarz grodzki sonimski. Wystpuje ju 1 X 1584 r. (NGABM, f. 1926, inw. 8, nr 1, k. 162). 127 26 uczestnikw, cznie z urzdnikami sdowymi, wymieniono po imieniu, wskazano te i inych niemao szlachty obywateliew powietu sonimskogo.
73
sobie nositi i im spra[vovati] nie bdzie128. Zakoczenie dokumentu w XIX w. ulego niestety uszkodzeniu i nie znamy decyzji tego zjazdu. W kadym razie wiadomo, e Jelec zoy urzd do 2 wrzenia 1582 r.129 Podobne zjazdy powiatowe mogy zakoczy si przyjciem uchwa dotyczcych spraw publicznych130. Uchway takie czsto przeciwstawiay si bezprawnym dziaaniom wadz. Jaskrawym tego wiadectwem jest dekret Trybunau Litewskiego w sprawie midzy szlacht powiatu wokowyskiego i tamtejszym starost, stolnikiem litewskim Krzysztofem Monwidem Dorohostajskim. Po powrocie z zagranicy ponownie wstpi on na starostwo wokowyskie131, ktre okresowo znajdowao si pod opiek jego ojca132. Nie zoy jednak przysigi na urzdowanie i wyznaczy podstarociego Polaka Balcera Wiesioowskiego, nie osiadego w powiecie, nieznajcego rwnie pisma ruskiego133. Wiesioowski zoy 1 stycznia 1588 r. przysig na urzd, wedle zasad Statutu z 1566 r., jednak zebrana na rokach sdowych troickich szlachta powiatowa zadaa, aby K. Dorohostajski przestrzega zasad nowego Statutu z 1588 r., zgodnie z nim zoy przysig i wyznacza urzdnikw grodzkich ludzi osiadych, znajcych prawo pospolite i jzyk ruski. Wiesioowski naby u Krzysztofa Wolskiego (przed 3 lipca 1589 r.) na vieno trzy suby w majtku Maa Kremianica w powiecie wokowyskim. Ponadto pozyska grono zwolennikw, czyli minimum 40 szlachty powiatu za pomoc specjalnego listu z podpisami i przyoeniem pieczci musiao uzna go za podstarociego. Jednake urzdnicy sdowi ziemscy i pozostaa
NGABM, f. 1785, inw. 1, nr 6, k. 259v. ML 67, k. 186v187. 130 Zob.: A. Radaman, Sposab pryniacia chwaa na sojmikach Vialikaga Kniastva Litoskaga, Ruskaga i amojckaga drugoj paovie XVI paatku XVII st., w: Palitynaja kultura i jurydynaja adkazna, red. E. Gnieka, Misk 2001, s. 171172. 131 Nominacja na starostwo wokowyskie 8 II 1582 r. do ywota (ML 67, k. 135v137v; PSB, t. 5, s. 331333). 132 31 padziernika 1582 r. K. M. Dorohostajski, starosta wokowyski, jedzie za granic w celu nauczenia si nauk rycerskich. Jego obowizki tymczasowo peni ojciec (ML 67, k. 200v201). 133 A. Radaman, Da pytania ab pryznaeniach palaka na dziaranyja pasady Vialikim Kniastvie Litoskim u kancy XVI st., w: Na lachach da zajemarazumienia. Navukovy zbornik, red. A. Maldzis i in., (seria Acta Biearusika [Acta Albaruthenica], kn. 15), Misk 2000, s. 50 54; A. Radaman, Vajavodskija i paviatovyja ziemskija radniki polskaga pachodania Vialikim Kniastvie Litoskim u 2-j paovie XVI st., w: Na lachu da prady. Materyjay VIII Minarodnaj navukowaj kanferencyi lach da zajemnaci (Bieawiea, 1517 VI 2000 r.), red. A. Bareski i in., [seria Acta Albaruthenica, kn. 2], Minsk 2001, s. 3544. Wadza administracyjna i sdowa w niektrych kategoriach spraw dotyczcych szlachty powiatowej w powiecie nowogrdzkim naleaa wwczas do wojewody, bdcego rwnoczenie starost nowogrdzkim, za w powiatach sonimskim i wokowyskim do miejscowych starostw sdowych, natomiast podczas ich nieobecnoci do zastpcw: podwojewodziego lub podstarocich. Od wszystkich urzdnikw powiatowych wymagano osiadego trybu ycia; III Statut potwierdzi ten wymg wobec urzdnikw grodzkich (IV, 37), warunkiem objcia urzdu podstarociego, sdziego grodzkiego i pisarza grodzkiego by osiady tryb ycia i wadanie jzykiem ruskim, jak te zoenie w czasie najbliszych rokw ziemskich po zoeniu przysigi wedle roty dla sdziego i pisarza ziemskiego (IV, 37).
128 129
74
Andrej Radaman
szlachta (co najmniej 77 osb) wysali opatrzony pieczciami list z protestacj do Trybunau Litewskiego, ustanawiajc swym penomocnikiem ygimonta (Zygmunta) Piotrowicza Zaleskiego, podczas gdy penomocnikiem starosty wokowyskiego by Wasyl (Bazyli) Wok. Na posiedzeniu Trybunau w Misku 23 wrzenia 1589 r. zosta ogoszony nastpujcy dekret: A tak my, sudji, v toj spravie dobrie sie pripatrivy i zrozumievy dobrie, z artykuov statutovych: z rozdieu III artykuu 12 i z rozdieu IV artykuu 1, s toho rozdieu IV artykuu 30, 36 i 37 i voduh konstytucji na unii uinienoje skazujemo: Aby pan starosta vokovyskij voduh nauki w Statutie opisanoje sam prysiehu vykona i urad svoj hrodskij ludi nie novo i nie zmyleno osieymi i prysiahymi voduh jasnoje nauki v prawie pospolitom opisanoje zasadi134. Trybuna przyzna zatem suszno daniom szlachty wokowyskiej i zobowiza K. Dorohostajskiego do zoenia 1 listopada 1589 r. przysigi na urzd i do wyznaczenia urzdnikw grodzkich zgodnie ze Statutem 1588 r. 14 kwietnia 1599 r. ze zjazdu senatorsko-szlacheckiego powiatu nowogrdzkiego (z udziaem wojewody wileskiego K. Radziwia Pioruna, kasztelana wileskiego H. Chodkiewicza, wojewody trockiego M. K. Radziwia Sierotki, wojewody nowogrdzkiego T. Skumina Tyszkiewicza, [starosty sdowego mozyrskiego] Jerzego [Mikoajewicza] Radziwia [pniejszego kasztelana trockiego (N 22 III 1600 r.135)], hrabiego na Szkowie i Myszy Aleksandra Janowicza Chodkiewicza [pniejszego wojewody trockiego (N 25 II 1605 r.136)], podsdka nowogrdzkiego F. Jewaszewskiego i innych przedstwicieli szlachty, m.in. I. Baki) wystosowano list do kanclerza litewskiego Lwa Sapiehy z prob o ostateczne rozwizanie problemu granicy nowogrdzko-piskiej137. Decyzje w tej kwestii podj krl na posiedzeniu sdu zadwornego 19 kwietnia, ju po sejmie z 1600 r.138 Na przedsejmowym sejmiku nowogrdzkim, ktry odby si w styczniu 1601 r. posom na sejm W. Zienkowiczowi Cichiskiemu i M. Podarewskiemu nakazano pilnie strzec, eby Dekret JKM z strony granic powiatu nowogrodzkiego z powiatem piskim uczyniony, aby nie tylko do wtpliwoci, ale i w adn questi przywodzony nie by i stara si przy tym o artyku o sdzeniu rokw ziemskich po wszystkim WKsL na
134 Zob. Dekret sdu trybunalskiego w sprawie midzy szlacht powiatu wokowyskiego i starost wokowyskim Krzysztofem Monwidem Dorohostajskim o zoeniu przysigi na starostwo wokowyskie i mianowanie urzdnikw grodzkich z 23 IX 1589 r. (Sprava ab parueni vakavyskim starostaj Krytafam Monvidam Daragastajskim paradku stuplenia na pasadu i pryncypa pryznaenia radnika grodskaga suda i jaje adlustravanie dakumientach Nacyjanalnaga Gistarynaga Archiva Biearusi, wyd. A. Radaman, Archivaryus 2004, vypusk 2, Minsk 2004, s. 104114). 135 Urzdnicy Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Spisy, t. 2, nr 524, s. 127. 136 Ibidem, nr 1429, s. 228. 137 Biblioteka Raczyskich w Poznaniu [dalej: BRacz.], nr 88, k. 9697v [opubl. A. Radaman], w: A. Radaman, Da prablemy vyznaenia miay pami Novagarodskim i Pinskim pavietami Vialikaga kniastva Litoskaga..., s. 8689. 138 Ibidem, s. 80.
75
jeden czas, ktrymy na pimie panom posom naszym dali constituti sejmow by konrmowany139. Na sejmie, ktry obradowa w dniach 7 II 13 III 1601 r. pose nowogrdzki M. Podarewski proponowa w imieniu swego sejmiku zwoywanie, wedle zwyczaju polskiego, ziemskich rokw sdowych w innym czasie w rnych powiatach140. Jednak do konstytucji sejmowej, po propozycji drugiego posa powiatu nowogrdzkiego marszaka hospodarskiego i sdziego ziemskiego nowogrdzkiego W. Zienkowicza Cichiskiego, wczono artyku, ktry zmienia terminy przeprowadzenia rokw ziemskich sdowych tylko w powiecie nowogrdzkim, postanawiajc, eby roki ziemskie nowogrdzkie trzykro przez rok byy sadzone: pierwsze w dzie witego Marka Ewangelisty [25 IV], drugie w dzie Wszystkich witych [1 XI], trzecie na Gromniczne wito rzymskie [2 II]141. Jak pisa w swoim diariuszu podsdek nowogrdzki F. Jewaszewski, w 1602 r. obywatele i szlachta powiatu nowogrdzkiego po tom sojmie zjechavi sie na roki nove gromnine z sob sie nie zgadzali. Na tych zych v sercoch ludskich rozervanych rokoch pan Mikoaj Pawowicz Podarewski (Podarovskij) vymovia sie [] e on toj otmienie i zamieaniu (radniej ni popravie) rokov nie vieda, chot to po niektore sojmiki uspominano byo, poda na sojmie, aby v nas vo vsiem panstvie roki na rozny, a nie odny asy zvyajem polskim postanovieny byli, alie eby to jedno v naim povietie, o to snat adnogo ovieka nie tolko vola, ale i pomylenie nie byo. Pan Vasilej Zienkievi zna sie e sie, o to staria i pana Podarovskogo vtiega, eby i on na to prizvolia, alie sie on nigdy do togo nie zna142. W tym samym roku urzdnicy ziemscy i grodzcy i wszystko rycerstwo obywatele wojewdztwa nowogrdzkiego na zjedzie w Nowogrdku 2 maja wystosowali list do kanclerza litewskiego L. Sapiehy z prob o pomoc w sprawie najazdu na dom p. Poujana, ktrego osoba krwie zacnej, syn senatorski, majc z sob inszych osb mniejszej conditiej swowolnikw, najachawszy noc na dom samego wizali i maonk jego, majtno wszystk zabrali zupili i wielkie obelenie w domu tym szlacheckim uczynili143. Na rokach sdowych ziemskich mar139 Instrukcja sejmikowa dla posw nowogrdzkich na sejm 1601 r.: Wasyla (Bazylego) Zienkowicza Cichiskiego (Tychiskiego) i Mikoaja Podarewskiego, RNB, awt. 126, k. 12v. 140 W Wielkim Ksistwie Litewskim roki sdowe ziemskie we wszystkich powiatach odbyway si trikrot do godu o Svietoj Trojcy, na die vietogo Michaa i te na die i viato Triech Krolej (Statut Wielkiego Ksistwa Litewskiego 1588 r. [IV, 46]; zob. te: Statut Wialikaga Kniastwa Litoskaga 1588 g., s. 175). 141 Art. 125: Nowogrodzkiego powiatu przeoenie rokow ziemskich, konstytucji sejmu walnego warszawskiego z 1601 r., VC, t. 2, vol. 2, s. 294. Zob. te art. 4: O Rokach ziemskich trojeckich w Nowogrodku, konstytucji Wielkiego Ksistwa Litewskiego sejmu walnego warszawskiego z 1607 r., VC, t. 2, vol. 2, s. 362. 142 F. Eaoski, op. cit., s. 116. 143 BRacz., nr 88, k. 9697v, szlachta nowogrdzka do L. Sapiehy ze zjazdu w Nowogrdku, 2 V 1602.
76
Andrej Radaman
kowskich w kwietniu i maju 1602 r. szlachta nowogrdzka obraa Hrehorego Niemir na trzy roki na miejsce chorego podsdka F. Jewaszewskiego, za na rokach ziemskich markowskich w 1603 r. Marka Pooskiego144. Z ustrojem i funkcjonowaniem sdw byy zwizane take zjazdy (sejmiki) elekcyjne145 i deputackie (gromniczne). Wielkie Ksistwo Litewskie rnio si od Korony wieloma szczegowymi rozwizaniami ustrojowymi. Jednym z nich bya wiksza liczba urzdnikw mianowanych przez krla na wniosek sejmiku146. Od lat 15651566 szlachta powiatowa miaa prawo przedstawienia krlowi (hospodarowi) czterech kandydatw, wybieranych na sejmikach powiatowych, na urzdy sdziego, podsdka i pisarza ziemskiego (II Statut: IV, 1; III Statut: IV, 1, 2)147, od 1588 r. rwnie na urzd podkomorzego (IX, 1) i chorego powiatowego (III, 5). Jednemu z nich monarcha winien wyda przywilej nominacyjny na urzd. Od 1566 r. przewidziano rwnie nieznany w Koronie awans pisarza ziemskiego lub podsdka na urzd sdziego ziemskiego (II Statut: IV, 1), od 1588 r. za pisarza ziemskiego na podsdkostwo. Na sejmikach wybierano te wonych powiatowych, ktrych wojewoda poddawa postrzyynom, a take wonych-generaw, ktrych krl mianowa na urzd (Statut: IV, 104)148.
AR XXIII, teka 87, s. 127133; F. Eaoski, op. cit., s. 119120. A. Rachuba, Wielkie Ksistwo Litewskie, s. 203204. 146 A. Zakrzewski, Ograniczenie przez sejmiki Wielkiego Ksistwa Litewskiego monarszego prawa mianowania urzdnikw sdowych, XVIIXVIII w., w: Lietuvos valstyb XIIXVIII a., red. Z. Kiaupa et al., Vilnius 1997, s. 173. 147 II Statut Litewski (IV, 1); III Statut (IV, 1, 2). Zob.: D. Vilimas, Naao raboty ziemskich sudov VKL miechanizmy priejemstviennosti (koniec XVI naao XVII vieka), w: Dyjaspara. Kulturaogija. Gistoryja. Materyjay IV Minarodnaga kangresa biearusista Biearuskaja kultura kantekcie kultur erapiejskich krain, Minsk, 69 VI 2005 g., red. A. Maldzis i A. Smalianuk, Misk 2006 (Biearusika = Albaruthenica; kn. 28), s. 278284; D. Vilimas, LDK paviet ems teism pareignai (15661588 m.): Pirmoji paviet bajorikj jurist karta, Lituanistica 2002, nr 4 (52), p. 327; idem, Lietuvos Didiosios Kunigaiktysts ems teismo sistemos formavimasis (15641588), Vilnius 2006. 148 Pierwszym wonym-generaem powiatu nowogrdzkiego by ziemianin nowogrdzki Andrej Jurjewicz Jeoza. N 20 V 1589 r., Wilno (ML 77, k. 44v). Ju 11 listopada 1590 r. jako wony-genera nowogrdzki zosta wymieniony Piotr Kondratjewicz Kotubaj (Kutubaj) (APK, Archiwum Sanguszkw [ASang.], teka XVIII/48), wspomniany z tym tytuem jeszcze w 1609 r. (NGABM, f. 1737, inw. 1, nr 10, k. 244246). R do 27 VIII 1615 r.; dla starosti i zooti liet svoich uradom svoim afovati nie moet, za ym v spravach ludskich niemaoje sie omiekaje diejet, dlia kotorogo niesposobnosti i dogoeja potriebom ludskim (ML 92, k. 180v). W przywileju nominacyjnym dla Lenarta Zaamaja na generalstwo wojewdztwa nowogrdzkiego z 27 sierpnia 1615 r. czytamy, e vradniki sudovyje ziemskije, grodskije, take rycerstvo lachta obyvateli vojevodstva novgorodskogo zjechavysie na miestce zvykoje do Novagorodka obrali go na ten urzd (ML 92, k. 180v). Pierwszym wonym-generaem powiatu sonimskiego by Stanisaw Kotowicz. Zob. przywilej Zygmunta III Wazy z dnia 10 V 1593 r. wniesiony do ksig sonimskich 8 X 1593 r. (NGABM, f. 1926, op. 8, nr 2, k. 75v). Pierwszym wonym-generaem powiatu wokowyskiego by Martin Mikoajewicz Siwkowicz, ktry zrezygnowa z urzdu [] nie chotiei vradu na sobie dalej ponositi i onym spravovati dobrovolnie pieried vradom naym vokovyjskim na rokach minuych o viatie vietoj Troicy v roku proom 1592 z siebie zoy i zda, za im vradniki i lachta z posrodku siebie na tot
144 145
77
Ju II Statut Litewski z 1566 r. dokadnie podawa zasady wyboru elektw na wakujce urzdy. III Statut z 1588 r. zasadniczo zabrania czenia w jednym rku kilku powiatowych urzdw ziemskich, a take czenia z nimi urzdu kasztelana, starosty sdowego i innych (IV, 2). Pierwsza nominacja na nowogrdzkie urzdy sdowe odbya si jeszcze przed ostatecznym zatwierdzeniem II Statutu w 1566 r., ktry czciowo wszed w ycie po sejmie bielskim z 1564 r. Na zjedzie wojskowym szlachty Wielkiego Ksistwa Litewskiego w Misku (koniec listopada 1564 pocztek 1565) wybrano po czterech elektw na kady urzd sdowy149. Listy nominacyjne dla urzdnikw sdowych wydano 30 kwietnia 1565 r. po sejmie koronnym w Piotrkowie, o czym wspomniano w odpowiednim przywileju ziemi nowogrdzkiej150. Podobne przywileje wydano jak wiadomo w tym samym okresie dla szlachty powiatu sonimskiego151. Wskazuje na to take fakt wymienienia nowych ziemskich urzdnikw sdowych ju 1 czerwca 1565 r.152 Natomiast pierwsza znana wzmianka o wokowyskich ziemskich urzdnikach sdowych to: Spisanje povietow Vielikoho Kniazstva Litovskoho i vradnikov v nich153; dokument, ktry jak mona sdzi by redagowany stopniowo w latach 15661567154.
vrad Stanisava Pawowia Nacelevia obravszy (ML 76, k. 453; ML 78, k. 253v254; N 23 VII 1593 r.). Wony-genera wokowyski Mikoaj ukaszewicz Butkiewicz by wybrany na sejmiku gromnicznym 2 lutego 1615 r. (N 20 II 1615, ML 91, k. 280v). 149 BCz, nr 2242, s. 209214, Pryvilej ygimonta Agusta ab abmieavani Nogarodskaga pavieta i viadzieni im ziemskaga suda, 30 IV 1565 g., [Piotrkw] [opubl. M. F. pirydona], w: Pamia: Gistoryka-dakumientalnaja chronika Navagrudskaga rajona, s. 103: [] jako tiepier, zimy prooje, niedavno na sudy ziemskije novo za roskazaniem i pozvoleniem naym na zjezdie Mienskom ieriez panov-rad naych ich miost i vas, vsich obovatielej, rycerstva naoho, tam toho panstva naoho Vielikoho Kniazstva Litovskoho, na on as tam buduych, spolnym zezvolenjiem vaym postanovleno i ohraniono poviet Novhorodskij dlia viedomosti pevnoje, poki sia moc i vadnost sudu ziemskoho onoho povietu i pozvy toho sudu stiehati majut. Zob. te: A. Radaman, Da prablemy vyznaenia miay pami Novagarodskim i Pinskim pavietami Vialikaga kniastva Litoskaga, s. 73: granicu novgorodskuju vsia re pospolitaja, koli vriadniki ziemskije povietovyje obirany byli po nadanju sieriedniego Statutu na zjezdie v Minsku postanovili i okreslili. 150 M. F. pirydona, Navagradyna, s. 101. 151 M. Baliski, T. Lipiski, Staroytna Polska pod wzgldem historycznym, geogracznym i statystycznym, t. 4, Warszawa 1886, s. 548; M. F. pirydona, Istoniki, s. 7780. 152 Akty VAK, t. 22, s. 146149. Znana jest jeszcze jedna adnotacja o mianowaniu ziemskich urzdnikw sdowych w Sonimie przez Zygmunta Augusta. Dokument datowano na 29 wrzenia 1566 r. Nie wiadomo jednak, czy bya to data wystawienia, czy wpisu do akt (oblata) (NGABM, f. 1926, inw. 8, nr 1, k. 57). Sd ziemski funkcjonowa w powiecie sonimskim od 1555 r., ale jego kompetencje byy inne, ni okrelone w II Statucie. Sdziw tego sdu powoa w swoim czasie wczesny starosta sonimski. Zob.: S. Kapyski, Uviadzienie ziemskich sudo pavodlie ziemskaj reformy 15651566 g. (na prykadzie Sonimskaga pavieta), w: Le Sapieha (15571633 g.) i jago as, red. S. Marozava i in., Grodno 2007, s. 106110; A. aanda, Ziemski sud Garadzienskaga pavieta 15551564 gg., w: Garadzienski palimpsiest 2, XIIXX stst., red. A. F. Smalienczuk, N. li, Garodnia 2009, s. 3564. 153 ML 529, k. 217 [201]; M. K. Lubavskij, Litovsko-russkij siejm, Prioenija, nr 79, s. 226232. 154 Historiograa niejednokrotnie podejmowaa kwesti datowania tego dokumentu. Lubawskij sdzi, i do wystawienia tego dokumentu doszo podczas sejmu wileskiego lat 15651566
78
Andrej Radaman
Po utworzeniu sdw ziemskich i rozpoczciu ich dziaalnoci, sejmiki elekcyjne zbieray si tylko w przypadku zrzeczenia si urzdu, mierci albo nominacji na wyszy urzd (vyeho opatrienja) urzdnika, ktry zajmowa stanowisko sdziego ziemskiego, podsdka lub pisarza. Naley pamita rwnie o moliwoci odwoania urzdnika ze stanowiska na mocy wyroku sdowego, z powodu naruszenia przez niego prawa. W badanym okresie spotykamy, w odniesieniu do trzech powiatw wojewdztwa nowogrdzkiego, tylko jeden taki przykad podkomorzy nowogrdzki Bohusz Owsiany zosta skazany przez sd hospodarski w maju 1581 r. na wywoanie (wydalenie) z Rzeczypospolitej za naduycie wadzy, naruszenie obowizkw subowych przysigi155. Jeli ktry z powiatowych urzdnikw sdowych zmar, naleao powiadomi krla (hospodara), a podczas jego nieobecnoci w Wielkim Ksistwie Litewskim wojewod; jeeli za take wojewoda przebywa za granicami pastwa kasztelana. Krl (wielki ksi), wojewoda lub kasztelan byli zobowizani do wyznaczenia terminu sejmiku elekcyjnego i wysania do powiatu zwoujcych go listw na cztery tygodnie przed terminem zjazdu. Pierwszym podsdkiem nowogrdzkim by Bohdan Fiodorowicz Kapaszczewski (Pakaszczewski, Pausowski)156, ale ju 1 stycznia 1568 r. stanowisko to zaj Jesif (Jzef) Iwanowicz Hoownia, dotychczasowy pisarz ziemski. Z kolei na urzd pisarza wybrano czterech kandydatw, spord ktrych przywilej nominacyjny otrzyma Wasilej Tuminskij157, ale wkrtce zmar. Nowy pisarz ziemski Kasper Fiodorowicz Kiersnowski, wyznaczony na urzd przez Zygmunta Augusta, jeszcze 17 wrzenia 1572 r. nie zoy przysigi158. Sdzia ziemski nowogrdzki
(M. K. Lubavskij, Litovsko-russkij siejm, s. 680, 697698, 719, Prioenija, nr 79, s. 226). S. Ptaszycki datowa dokument na 8 1568 r. (S. Ptaszickij, Opisanije knig i aktow Litowskoj Mietriki, Sankt Pietierburg 1887, s. 36), a appo midzy 1568 a 1569 r. (I. appo, Vielikoje kniaestvo Litovskoje za vriemia ot zakluienija Lublinskoj unii do smierti Stefana Batorija. Opyt issledowanija politiieskogo i obiestviennogo stroja (15691586), t. 1, Sankt Pietierburg 1901, s. 357). Jak pisaem wczeniej, najprawdopodobniej ten dokument by uoony po sejmie grodzieskim 1567 r., ewentualnie podczas jego obrad. Jednak, jak pokaza dr D. Vilimas, ustalenie dokadnej daty jest niemoliwe. Zob. D. Vilimas, Dl pirmojo LDK paviet pareign srao (O pierwszym spisie urzdnikw Wielkiego Ksistwa Litewskiego), Lietuvos istorijos metratis 2000, Vilnius 2001, s. 5572. 155 ML 68, k. 2830v; ML 69, k. 13. Zob. te: NGABM, f. 1737, Sonimski grodski sud, inw. 1, nr 2, k. 498v499. 156 Elekcja, wybrany [dalej: E] na podsdkostwo nowogrdzkie na miskim zjedzie wojskowym (XI 1564 I 1565). N 30 V 1565 r. (M. F. pirydona, Navagradyna, s. 101105). Jest jeszcze 18 X 1566 r. (NGABM, f. 147, inw. 2, nr 178, k. 444v). Prawdopodobnie zmar pod koniec wrzenia 1567 r., bo w popisie wojska Wielkiego Ksistwa Litewskiego 30 wrzenia 1567 r. wymienia si tylko Bagdanavaja podsudkovaja z Kriiowa [Kapoiova] (RIB, t. 33, Pieriepisi vojska Litovskogo 1528, 1565, 1567 gg., Pietrograd 1915, kol. 816). 157 N 1567/1568. Wymieniony jako pisarz ziemski nowogrdzki 25 IV 1569 r. (NGABM, f. 694, inw. 4, nr 1051, k. 26); jest jeszcze 1 X 1571 r. (NGABM, f. 694, inw. 4, nr 885, k. 62v). 158 Akty VAK, t. 31, nr 26, s. 43: dla kotorogo trudno mogli tam do skrini dla otvorienja s knig i vydanja jemu vypisov jechati i ku tomu, e pisar ziemskij jeio na pisarstvo nie prisiega
79
Malcher (Melchior, Melcher) ygimontowicz Snowski Graw159 otrzyma przywilej na kasztelani witebsk (prawdopodobnie jesieni 1579 r.)160 i przez pewien okres sprawowa take urzd sdziego ziemskiego nowogrdzkiego (jeszcze 16 marca 1580 r.)161. 26 marca 1580 r. Stefan Batory wyda w Grodnie przywilej nominacyjny dotychczasowemu podsdkowi J. Hoowni (przyjacielowi Albrychta Radziwia162) na urzd sdziego ziemskiego nowogrdzkiego za obranjem zgodnym wsieje szlachty wojewodztwa nowgorodskogo163, 28 marca pisarzowi ziemskiemu K. Fiodorowiczowi Kiersnowskiemu na tamtejsze podsdkostwo miey elektami ot nich nam czerez pisanje pod inymi widieczi godnogo, rostropnogo i w sprawach prawa pospolitogo umieetnym [] za obranjem wsiej szlachty obowatelej wojewodstwa nowgorodskogo164, za 23 (lub 25) marca Janowi Hoowni
Kaspar Kiersnowski wystpuje jako pisarz ziemski nowogrdzki ju 4 VIII 1573 r. (NGABM, f. 694, inw. 4, nr 885, k. 81v), a na podsdkostwo 28 III 1580 r., Grodno (ML 65, k. 9v). 159 Jak sdzi H. Lulewicz, stosunkowo wysok pozycj w hierarchii spoecznej Wielkiego Ksistwa Litewskiego zawdzicza zwizkom klientalnym z wojewdztwem wileskim i kanclerzem Mikoajem Radziwiem Czarnym oraz maestwu (przed 1554 r.) z Barbar, crk Jana Koczki, pochodzac z rodziny zaliczajcej si tradycyjnie do stanu paskiego (H. Lulewicz, Snowski Malcher, PSB, t. 39/3, z. 162, s. 408410). Moim zdaniem, protektorem M. Snowskiego do 1572 r. by wielki ksi litewski i krl polski Zygmunt August. Zob.: Archiwum domu Radziwiw. Listy ks. Mikoaja Krzysztofa Radziwia Sierotki, Jana Zamojskiego, Lwa Sapiehy, Krakw 1885, s. 2: M. K. Radziwi Sierotka do M. Radziwia Rudego, Warszawa, 17 X 1571 r. Tytu dworzanina hospodarskiego Snowski nosi najpniej od 1555 r. Dworzanin konny (aulicus) Zygmunta Augusta suy w 8 koni od 1 VII 1564 r. (M. Ferenc, Dwr Zygmunta Augusta, Krakw 1998, s. 191). Jeszcze podczas sejmu lubelskiego by skcony z Janem Chodkiewiczem, za w 1571 r. z Mikoajem Radziwiem Rudym (zob. L. Kieniewicz, Senat za Stefana Batorego, Warszawa 2000, s. 253). Pniej przyjaciel i rotmistrz Jana Chodkiewicza (zob. H. Lulewicz, Gnieww o uni cig dalszy, s. 165; idem, Klientela szlachecka starosty mudzkiego i marszaka ziemskiego litewskiego Jana Hieronimowicza Chodkiewicza (zm. 1579) [w druku]). Zob. te: Muzeum Narodowe im. Ksit Czartoryskich, rkps. 743/2, s. 5657. Sdzia ziemski nowogrdzki, N 30 V 1565 (M. F. pirydona, Navagradyna, s. 101, 103). Marszaek hospodarski (17 X 1567 IV 1579), zob. Urzdnicy centralni i dygnitarze WKsL XIVXVIII wieku. Spisy, s. 94, nr 617. Kalwinista (H. Lulewicz, Skad wyznaniowy senatorw, s. 430). 160 Jeszcze 14 stycznia 1579 r. wystpuje tylko jako marszaek hospodarski, sdzia ziemski nowogrdzki (Familnyj archiw roda Zaliwako, kn. 1 (14201600 gg.), wyd. A. Zaliwako, nr 28, Minsk 2007, s. 83), z tytuem kasztelana witebskiego wystpuje po raz pierwszy 4 grudnia 1579 r. (H. Lulewicz, Snowski Malcher..., z. 162, s. 409). 161 ML 65, k. 4v; I. appo, Vielikoje Kniaestvo Litovskoje, t. 2, Aneks, s. 127. Zob. te: D. Vilimas, LDK paviet, s. 20, przypis 152. y jeszcze 12 stycznia 1587 r. (AGAD, APP, nr 6, s. 210). Zmar w 1587 r., na pewno przed 10 listopada (Archiwum Pastwowe w Krakowie [dalej: APK], ASang., nr 38, s. 376), a dokadnie do 8 stycznia 1588 (Monumenta reformationis Polonicae et Lithuanicae, seria I, z. 1: Zbir pomnikw reformacyi kocioa polskiego i litewskiego. Zabytki z w. XVI-go, nr 26, Wilno 1911, s. 123128. 162 NGABM, f. 694, inw. 4, nr 901, s. 3031. 163 ML 65, k. 9; D. Vilimas, LDK paviet, s. 20, przypis 152. W lutym 1596 r. wystawi przeciwko kozakom 50 jedcw 30 pieszych (Materyay do istoriji Ukajinkoji kozayny, t. 1, Akty, nr 57, s. 81). 164 ML 65, k. 9v; D. Vilimas, LDK paviet, s. 21, przypis 155: bdnie: 23 III 1580 r.
80
Andrej Radaman
na pisarstwo ziemskie165. W ten sam sposb na sejmiku, ktry prawdopodobnie odby si na pocztku marca 1580 r., awansowano pisarza na podsdkostwo, a podsdka na urzd sdziego166. K. Kiersnowski zmar w Horodziei 30 czerwca 1592 r.167 , za 1 wrzenia 1592 r. zebra si sejmik w Cyrynie168, na ktrym wybrano czterech kandydatw na podsdkostwo: Iwana Maskiewicza169, Onikieja Unichowskiego170, M. Podarewskiego i F. Jewaszewskiego. 10 wrzenia 1592 r. krl wyda przywilej nominacyjny na podsdkostwo171. Otrzyma go (ju 28 wrzenia172) F. Jewaszewski, zwizany z rodami Radziwiw173 i Chodkiewiczw174, ktry przysig wykona 7 stycznia nastpnego roku, podczas trzykrlskich rokw sdowych175. Na tym przykadzie mona stwierdzi, e okres od mierci poprzedniego urzdnika do wstpienia jego nastpcy w pene prawa wynosi ponad p roku. Po mierci sdziego ziemskiego J. Hoowni wybrano na sejmiku elekcyjnym, prawdopodobnie w kocu czerwca lub na pocztku lipca 1598 r., czterech kandydatw na wakujcy urzd. Nowym sdzi ziemskim 9 lipca tego roku zosta marszaek hospodarski i marszaek ziemi nowogrdzkiej W. Zienkowicz Cichiski176.
165 Ibidem, k. 9v (w rkopisie ruskim niewyzranie lub ). D. Vilimas, LDK paviet, s. 21, przypis 159: 25 III 1580 r. W lutym 1596 r. wystawi trzech jedcw (Materyay do istoriji Ukajinkoji kozayny, t. 1, Akty, nr 57, s. 80). Piastowa urzd do koca 1604 r. Jest jeszcze 4 grudnia 1604 r. (Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimai (15831655), pareng V. Raudelinas, A. Baliulis, t. 3: Lietuvos teiss paminklai, nr 38, Vilnius 1988, s. 173). 166 We wszystkich wypadkach, kiedy w znanych nam listach nominacyjnych na urzdy wojewdztwa nowogrdzkiego wymieniono dat przeprowadzenia sejmiku elekcyjnego i dat nominacji na urzd (i wielki ksi by obecny na terytorium Rzeczypospolitej), odstp midzy nimi wynosi 910 dni. 167 []irvca (30) umar te pan Kaspar Kierovskij podsudok novgorodskij u Gorodieij, majetnosti svej, pooyvysie na pripoudniu spat (F. Eaoski, op. cit., s. 113); D. Vilimas, LDK paviet, s. 21, przypis 156. Zob. te: R. Kiersnowski, Miejski dwr nowogrdzkiego podsdka, w: Midzy Wschodem a Zachodem. Rzeczpospolita XVIXVIII w. Studia oarowane Zbigniewowi Wjcikowi w siedemdziesit rocznic urodzin, red. T. Chynczewska-Hennel, M. Kulecki, H. Litwin, M. P. Makowski, J. Tazbir, Warszawa 1993, s. 231238. 168 F. Eaoski, op. cit., s. 113; D. Vilimas, LDK paviet, s. 21, przypis 156. 169 Gorcy zwolennik kandydatury na tron Rzeczypospolitej arcyksicia Maksymiliana Habsburga w 1587 r. (Akta zjazdw stanw Wielkiego Ksistwa Litewskiego, t. 1, s. 279). Zob. te: A. Rachuba, Uwagi do genealogii Maskiewiczw, w: Litwa i jej ssiedzi od XII do XX w., red. G. Baszczyk, A. Kijas, Pozna 1994, s. 126. 170 Zgin w 1595 r. w starciu z kozakami S. Nalewajki (F. Eaoski, op. cit., s. 115). 171 N 10 IX 1592 r. zob. T. Jevlaauskis, Atsiminimai, wyd. D. Vilimas, Vilnius 1998, s. 90. 172 F. Eaoski, op. cit., s. 113. 173 T. Kempa, Urzdnicy i klienci Mikoaja Krzysztofa Radziwia Sierotki (15491616), Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia Historica 2003, t. 9, s. 217218. 174 F. Eaoski, op. cit., s. 1920. 175 Ibidem, s. 113; D. Vilimas, LDK paviet, s. 21, przypis 156. 176 rszaek hospodarski. N 6 1588 r., po mierci J. Tyszkiewicza (Urzdnicy centralni i dygnitarze WKsL XIVXVIII wieku. Spisy, nr 641, s. 96, 253). Jednoczenie marszaek JKM ziemi nowogrdzkiej (ibidem). Sdzia ziemski nowogrdzki. N 9 VII 1598 r., Oliwa (ML 83,
81
Po mierci pisarza ziemskiego Jana Hoowni, w 1605 r. pisarzem ziemskim zosta zwizany zarwno z rodem Radziwiw, jak i z Aleksandrem i Janem Karolem Chodkiewiczami Jarosz Fiodorowicz Jewaszewski, o ktrego elekcji i nominacji na pisarstwo ziemskie nie mamy konkretnej informacji177. Wiemy natomiast, e awansowa na sstwo 1 maja 1613 r. na sejmiku elekcyjnym po mierci sdziego ziemskiego i marszaka hospodarskiego ziemi nowogrdzkiej W. Zienkowicza Cichiskigo178. Nowym pisarzem ziemskim zosta Jan Protasowicz (Protasiewicz), nominowany na ten urzd 11 maja tego roku po obraniu zgodnym na sejmiku i za priczinoju Mikoaja Krzysztofa Radziwia Sierotki179. Po mierci J. Jewaszewskiego (27 marca 1619 r.180) ju 21181 (lub 27182) czerwca 1619 r. szlachta nowogrdzka wybraa czterech kandydatw na sstwo: Andrzeja Dominika Obryskiego, podwojewodziego nowogrdzkiego J. Janowicza Rudomin Dusiackiego183, Jana Kiersnowskiego i Hrehorego Woodkowicza (Woodkiewicza)184. Sdzi ziemskim 8 lipca 1619 r. zosta Andrzej Obryski185. 18 lipca tego roku po mierci podsdka nowogrdzkiego F. Jewaszewskiego (ojca zmarego niedugo wczeniej Jarosza) odby si kolejny sejmik elekcyjny nowogrdzki, na ktrym kandydatami na podsdkostwo obrano: pisarza grodzk. 380v381; D. Vilimas, LDK paviet, s. 20, przypis 153). W przywileju m.in. podkrela si, e majuczi zaleconuju godnost ot niekotorych panov-rad jako te i sami osobu onogo znajuy, a o godnosti i umiejetnoci do sub naych i riei pospolitoje viedajui tot vrad sudejstvo ziemskoje ziemli novgorodskoje jemu jesmo dali, i sim listom naym dajem do ywota jego, vziawy z niego vrad marakovskij do afunku naogo. Jednak w dokumentach pniejszych jest on niejednokrotnie wymieniany jako marszaek hospodarski nowogrdzki sdzia ziemski (zob. m.in. Akty VAK, t. 18, s. 224). III Statut zabrania wprawdzie czenia urzdu sdziego ziemskiego i innego urzdu ziemskiego. W lutym 1596 r. Wasil Zienkowicz Cichiski (Tychiski) wystawi przeciwko kozakom siedmiu jedcw dwch pieszych (Materyay do istoriji Ukajinkoji kozayny, t. 1, Akty, nr 57, s. 79). Zmar przed 1 maja 1613 r. (ML 91, k. 173; Urzdnicy centralni i dygnitarze WKsL XIVXVIII wieku. Spisy, s. 253), moliwe, e w 1612 r. w Moajsku (Pamitniki Samuela Maskiewicza, s. 76: W Moajsku na ten czas pan Jan [sic!] Zienkowicz, sdzia nowogrodzki, chorzawszy z tydzie, umar). 177 Wymieniony 5 XI 1605 r. (Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego [dalej: BUW], nr 317, nr 5, k. 8). 178 Przywilej nominacyjny na ten urzd otrzyma ju 24 maja tego roku (ML 91, k. 173v). 179 ML 91, k. 168v. Zob. te: A. Vasiliauskas, op. cit., s. 103. 180 T 16 III 1619 (D. Vilimas, Naugarduko ems teisjo Jaroo Jevlaauskio (15781619) testamentas, Istorija 2008, t. 71, s. 3039, 27 III 1619; pogrzeb 23 V 1619 (J. Zygrowiusz, mier chreciaska: na pogrzeb Jego Moci Pana Jarosza Jewaszewskiego, sdziego ziemskiego nowogrdzkiego, zmarego w Panu Christusie, dnia 27 marca, odprawowany dnia 23 maia roku Paskiego 1619, Lubcza 1619). 181 21 Junii odbya si elekcja Sdziego; wyborcami byli: Pan Jan Rudomina, Pan Jan Kiersnowski, Pan Andrzej Obryski. Wybrano dawnego (sic!) [do tego? . R.] Pana Grzegorza Woodkiewicza (Pamitniki Samuela Maskiewicza, s. 106). 182 ML 96, k. 84v informacj udostpni dr V. Gaubovi z Grodna. 183 H. Lulewicz, Rudomina Dusiacki Jan, s. 672. 184 Pamitniki Samuela Maskiewicza, s. 106. 185 ML 96, k. 84v.
82
Andrej Radaman
kiego J. Kiersnowskiego, Fiodora Protasowicza, Jana Wojniowicza i Samuela Maskiewicza186. 26 lipca 1619 r. J. Kiersnowski otrzyma przywilej nominacyjny od Zygmunta III. Ostatni sejmik elekcyjny w badanym okresie czasu odby si w Nowogrdku 20 kwietnia 1632 r. po mierci pisarza ziemskiego J. Protasowicza187. Dyrektorem tego sejmiku by chory nowogrdzki J. Rudomina Dusiacki. Kandydatami na pisarstwo ziemskie nowogrdzkie byli: Andrzej Lukjanowicz Kurcz, Pawe Uniechowski, Hrehory Domat i podwojewoda nowogrdzki Pawe Piasecki. Z powodu choroby Zygmunt III nie wyda przywileju nominacyjnego i wkrtce zmar. Po jego mierci A. Kurcz osobicie prosi Wadysawa IV o wydaniu przywileju nominacyjnego na ten urzd, ktry te otrzyma 12 lutego 1633 r.188 Po dugotrwaej walce szlachta Wielkiego Ksistwa Litewskiego, zgodnie z postanowieniami III Statutu z 1588 r., otrzymaa prawo wyboru na sejmikach powiatowych take kandydatw na urzdy: chorego powiatowego (II, 5) i podkomorzego (IX, 1)189. O polecaniu przez szlacht powiatow na te urzdy swoich kandydatw w czasach Stefana Batorego pisali Iwan appo190 i Witold Kamieniecki191. Ostatnio Micha Krom opublikowa list Zygmunta I Starego do hetmana Jerzego Radziwia, z ktrego wynika, e w I poowie XVI w. szlachta powiatu raduskiego znaa praktyk wyboru chorych192. Dane, ktre posiadamy, wiadKlient J. A. Radziwia, M. K. Radziwia Sierotki, pniej suga rkodajny Zygmunta Karola Radziwia (1616), suga rkodajny Krzysztofa Radziwia (1619). Od 1628 r. klient Mikoaja Krzysztofa Sapiehy, wojewody nowogrdzkiego. Zob.: T. Wasilewski, Maskiewicz Samuel, PSB, t. 20/1, z. 84, s. 120122; T. Kempa, Urzdnicy i klienci, s. 217218; U. Augustyniak, W subie hetmana, s. 120; A. Rachuba, Uwagi do genealogii Maskiewiczw, w: Litwa i jej ssiedzi..., s. 131132, 135. 187 Riksarkivet, Stokholm, Extranea IX, Polen, vol. 90. Handlingar och brev., 3. Till Sverige under Karl X Gustavs krig frda polska arkiv., teka T, Diverse personer till Sigismund III, nr 1, k. 1v, szlachta nowogrdzka do krla Zygmunta III, Nowogrdek, 20 IV 1632 r. (orygina). 188 ML 109, k. 7v8v. Andrzej Kurcz, herbu wasnego, w herbarzach bdnie Radwan, po 10 II, a do 30 VII 1635 (ML 111, k. 413v informacje te udostpni dr V. Gaubovi z Grodna). 189 Naley jednak zauway, e po przyjciu III Statutu w cigu 1589 r. w niektrych powiatach Wielkiego Ksistwa podkomorostwo i chorstwo nadawa hospodar, kandydatw ze szlachty na te urzdy w ogle nie wybierano. Zob. np. N 30 IV 1589 r. na poockie chorstwo Dmitrija Hrehorejewicza Korsaka (na elekta nie by wybierany). Urzd otrzyma za zalecanijem panow-rad po zrzeczeniu si urzdu [dalej: R] przez jego ojca Hrehoreja Korsaka, ktry dokona cesji na rzecz syna (ML 76, k. 11v12). Zob. te: A. Zakrzewski, Sejmiki Wielkiego Ksistwa Litewskiego, s. 162. Awans od 15 lutego 1589 r. na podkomorostwo grodzieskie z sdziostwa ziemskiego Hrehora Masalskiego, ktry nie zosta kandydatem sejmiku (po awansie Mikoaja Sapiehy na kuchmistrza litewskiego [ML 74, k. 505505v]). 190 I. appo, Vielikoje kniaestvo Litovskoje, t. 1, s. 323324. Na przykad przywilej z dnia 6 grudnia 1576 r. dla Wasila Korsaka na chorstwo mozyrskie po mierci Wasilego ozki, Toru (ML 56, k. 8585v; ML 58, k. 127). 191 W. Kamieniecki, Chorowie w parlamentaryzmie litewskim przed uni lubelsk, Antemurale 1965, t. 9, s. 183184. 192 Pamiatniki istorii Vostonoj Evropy. Istoniki XVXVII vv. = Monumenta Historica Res Gestas Europae Orientalis Illustrantia. Fontes XVXVII saec., red. I. Grala, t. 6: Radziviovskije
186
83
cz o moliwoci bezporedniego wyboru przez szlacht chorego powiatowego take w II poowie XVI w. Po mierci chorego nowogrdzkiego Pawa Podarewskiego193, prawdopodobnie w okresie bezkrlewia, szlachta nowogrdzka zebraa si na sejmiku powiatowym, na ktrym na wakujcy urzd wybrano Ilj Charytonowicza, zwizanego z Janem Hieronimowiczem Chodkiewiczem. Przywilej nominacyjny stwierdza, e Charytonowicz194, byvajuy u vojskach Jego Korolevskoje Miosti miey inymi ludmi recierskimi protivko nieprijatiela onogo pastva Vielikogo Kniastva Litovskogo munie a stale z nielitowanjem rozlitja krvi svojeje zastanovia sia i viazni z ludiej nieprijateskich do gietmanov astokrot privodi i otdava. Jako z dosvietienja takovych sprav i uinkov jego rycerskich, vojevoda novgorodskij pan Pavie Ivanovi Sapiega i vsi dygnitary vradniki ziemskije i dvornyje tak e i vsi stany rycerstvo lachta vojevodstva Novgorodskogo, buduy v zebranju spolnom na sojmiku ziemskom po zetju choruogo piervogo Pava Podarevskogo, na tot vrad chorustvo novgorodskoje jego obrali i odnostajnym zezvolenjem na to jego preoyli, i ieriez ruki pana vojevody novgorodskoju chorugov ziemskuju onogo vojevodstva jemu podali. Kotoryj on vrad chorustvo novgorodskoje i tiepier v spravie svojej majuy bi nam oom abychmo pri tom vradie jego zostavili i na list gospodarskij na to jemu dali195. Wynika z tego, e Stefan Batory 15 sierpnia 1576 r. zatwierdzi tylko wybr dokonany przez szlacht powiatow196. Pierwsze wybory kandydatw na urzd podkomorzego odbyy si w powiecie nowogrdzkim ok. 1590 r., po mierci podkomorzego nowogrdzkiego Jana Matysowicza Kuncewicza (niegdy klienta wojskowego Jana Hieronimowicza Chodkiewicza)197. Na sejmiku elekcyjnym, ktry prawdopodobnie odby si na pocztku sierpnia 1590 r., wybrano na wakujce urzdy czterech kandydatw, spord ktrych Zygmunt III Waza 18 sierpnia 1590 r. mianowa podkomorzym
akty iz sobranija Rossijskoj nacionalnoj bibliotieki: piervaja poovina XVI vieka, wyd. M. M. Krom, MoskwaWarszawa 2002, s. 92. 193 N 30 V 1570 r. na chorstwo nowogrdzkie po mierci I. Charytonowicza (ML 267, k. 299v), ktry zmar przed 20 lutego 1594 r. (ML 76, k. 492v). 194 N 15 VIII 1576 r. (ML 58, k. 5354). 195 Zob. A. Radaman, Naminacyjny list (pryvilej) vialikaga kniazia litoskaga Stafana Batoryja Illi Ivanaviu Charytanowiu na pasadu novagarodskaga charuaga ad 15 ninia 1576 g., Sacyjalna-ekanaminyja i pravavyja daledavanni 2006, nr 3, s. 201207. 196 Z podobnym przypadkiem spotykamy si w wojewdztwie bracawskim, a wic od kilku lat w Koronie. Na sejmie unijnym w Lublinie szlachta bracawska uzyskaa obietnic powoania w tym wojewdztwie urzdu chorego. Pierwsza nominacja na zostaa wydana 15 kwietnia 1574 r. choremu mozyrskiemu Bohuszowi Deszkowskowi, a z jej tekstu wynika, e bya ona jedynie potwierdzeniem wyboru szlachty. Na tej podstawie Henryk Litwin stwierdzi, e by moe chorstwo na Bracawszczynie to urzd elekcyjny. Byby to wyjtek w skali caej Korony (zob. H. Litwin, Napyw szlachty polskiej na Ukrain 15691648, Warszawa 2000, s. 126, 208). Jednak trudno si zgodzi z jego opini, bowiem wyranie zapomina on o specyce okresu bezkrlewia. 197 Podkomorzy nowogrdzki. N 2 VI 1581 r. (ML 69, k. 13), 1590 r.
84
Andrej Radaman
A. I. Chreptowicza198. 20 lutego 1594 r.199 na zamku w Nowogrdku, po mierci chorego I. Charytonowicza, odby si sejmik elekcyjny, na ktrym jednym z czterech kandydatw na urzd chorstwo wybrano syna sdziego ziemskiego sdzica M. Hoowni, ktremu (po powrocie Zygmunta III ze Szwecji do Rzeczypospolitej) 1 marca 1595 r. wydano przywilej nominacyjny na urzd200. Po jego mierci i zoeniu urzdu podkomorzego przez A. I. Chreptowicza latem 1600 r. na sejmiku elekcyjnym wybrano czterech kandydatw na urzd chorego i podkomorzego. Nowym chorym nowogrdzkim, za zaleceniem M. K. Radziwia Sierotki, zosta brat zmarego M. Hoowni Jurej (Jerzy) Hoownia201, a podkomorzym sekretarz krlewski Dominik Krzysztof Obryski, ktry otrzyma przywilej nominacyjny za suby na dorozie rewelskoj za zalecanjem Sierotki i L. Sapiehy202. Po mierci Jerzego Hoowni (ma wielce godnego) sejmik elekcyjny odby si 3 listopada 1627 r. Na wakujcy urzd chorego wybrano czterech kandydatw: podwojewodziego nowogrdzkiego F. Protasowicza, J. Rudomin Dusiackiego, Jana Frckiewicza-Radzimiskiego i Jarosawa Aleksandra Szemiota, spord ktrych przywilej nominacyjny na ten urzd dosta zwizany z Radziwiami z Niewiea J. Rudomina Dusiacki203.
198 ML 77, k. 147v148v. Siostrzeniec T. Skumina Tyszkiewicza, zwizany z biraskimi Radziwiami, korespondowa te z Janem Karolem Chodkiewiczem, zob. G. Ryewski, Adam Chreptowicz, podkomorzy nowogrdzki (15571628), w: Mae miasta. Elity, red. M. Zemo, Supral 2005, s. 2542; G. Ryewski, Rd Chreptowiczw herbu Odrow. Dobra i kariery Chreptowiczw w Wielkim Ksistwie Litewskim w XVXVIII w., Krakw 2006, s. 84102. 199 ML 76, k. 492v; ML 78, k. 300301. 200 Ibidem. W lutym 1596 r. wystawi przeciwko kozakom szeciu jedcw (Materyay do istoriji Ukajinkoji kozayny, t. 1, Akty, nr 57, s. 81). 201 Pisarz skarbowy (VI 15981605), zob. Urzdnicy centralni i dygnitarze WKsL XIVXVIII wieku. Spisy, nr 816, s. 116, 210. Chory nowogrdzki. N 16 VIII 1600 r., Warszawa (ML 86, k. 157v). R w 1605 r. z urzdu pisarza skarbowego (ML 86, k. 517v). Fundator kociow w Rudominie, Poonce, Zadwiei. Zob.: V. Kamuntaviien, Szpitale i szkoy paraalne diecezji wileskiej i mudzkiej w drugiej poowie XVII w. wedug danych aktw wizytacyjnych Kocioa katolickiego, Kwartalnik Historyczny 2003, t. 110, s. 64; eadem, Katalickija parai sonimskaga dekanata, Biearuski gistaryny aglad 2004, t. 11, sytki 12 (2021), s. 140, 143, 145, 150. po 1624 r. i do 3 XI 1627 r. (Urzdnicy centralni i dygnitarze WKsL XIVXVIII wieku. Spisy, s. 210). 202 Wyrany przykad suenia caemu domowi Radziwiw (T. Kempa, Urzdnicy i klienci, s. 200, przypis 33). Podkomorzy nowogrodzki. N 16 VIII 1600 r. za zdanijem i zoenijem urzdu przez Adama Chraptowica, za zalecaniem Mikoaja Krysztofa Radziwia i Lwa Sapiehy za suby na dorozie rewelskoj, Warszawa (ML 86, k. 158v159; Pamitniki Filipa, Michaa i Teodora Obuchowiczw: (16301707), oprac. H. Lulewicz i A. Rachuba, red. A. Rachuba, Warszawa 2003, s. 569); BRacz., nr 79, dok. nr 84, Zygmunt III do M. K. Radziwia Sierotki, Warszawa, 16 VIII 1600; . Kempa bdnie podaje 1601 r. (T. Kempa, Radziwi Sierotka..., s. 292). A na kasztel. smolesk. (1638). Urzdu nie obj (J. Wolff, Senatorowie, s. 132, 311; Urzdnicy Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Spisy, t. 4: Ziemia smoleska i wojewdztwo smoleskie XIVXVIII wiek, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, P. Romaniuk, Warszawa 2003, s. 89, 381). Zmar ok. 1642 r. (zob. H. Lulewicz, Kariera Filipa Kazimierza Obuchowicza (16011656), w: Pamitniki Filipa, Michaa i Teodora Obuchowiczw, s. 82). 203 ML 99, k. 207v208 informacj udostpni dr V. Gaubovi z Grodna.
85
Take szlachta powiatu sonimskiego zbieraa si niejednokrotnie na sejmiki elekcyjne. Pierwszy pisarz ziemski sonimski, Bohusz Tuszewicki (Duszerinski) zmar w 1578 r.204 Na sejmiku elekcyjnym jednym z czterech kandydatw zosta wojski sonimski Awram Daniljewicz Mieleszko205, ktry po otrzymaniu przywileju nominacyjnego 15 grudnia 1578 r. na pisarstwo ziemskie zrzek si urzdu wojskiego206. Szlachta sonimska uznaa wwczas, e czenie w jednym rku urzdw pisarza ziemskiego i wojskiego nie byo sprzeczne z prawem i zwrcia si do Stefana Batorego z prob o zezwolenie na zajmowanie przez A. Mieleszk obydwu urzdw, a krl wyrazi na to zgod, wydajc 18 marca 1579 r. stosowny przywilej207. Urzd wojskiego w midzyczasie zajmowa Iwan Mieleszko. Wkrtce A. Mieleszko zosta marszakiem dworskim (hospodarskim) i zrzek si obydwu urzdw208. Prawdopodobnie w kocu maja tego roku na sejmiku elekcyjnym, zwoanym przez kasztelana nowogrdzkiego H. Woowicza, wybrano czterech kandydatw na urzd pisarza. Trzeba podkreli, e szlachta powiatowa specjalnie prosia o nominacj jednego z nich Piotra Wojciechowicza Narbuta. On te 4 czerwca 1580 r. otrzyma przywilej na urzd209, a pniej, po mierci sdziego ziemskiego Michaia Sokoowskiego210, na sejmiku elekcyjnym awansowa na sonimskie sstwo ziemskie211. Przywilej nominacyjny na pisarstwo po jego nominacji otrzyma, jako jeden z czterech kandydatw, Daniel Chreptowicz-Bohuryski212. Po mierci P. Wojciechowicza Narbuta na sejmiku elekcyjnym 5 sierpnia 1602 r. jednym z czterech kandydatw na urzd sdziego ziemskiego zosta Krzysztof
204 Testament spisany 15 1575 r., aktykowany w ksidze sonimskiego sdu ziemskiego 10 1577 r. (NGABM, f. 1926, inw. 8, nr 1, k. 107v). Jest wymieniony jako sonimski pisarz ziemski jeszcze 7 III 1578 r. (LMAB, f. 16, nr 25, k. 16 informacj udostpni dr D. Vilimas z Wilna). 205 N na wojskiego 31 X 1576 r. na sejmie toruskim (ML 58, k. 77v; ML 63, k. 50v; k. 185v186v; I. appo, Vielikoje kniaestvo Litovskoje, t. 1, s. 340). 206 ML 60, k. 263v264; D. Vilimas, LDK paviet, s. 21, przypis 165. 207 ML 63, k. 185v186v; D. Vilimas, LDK paviet, s. 21, przypis 165: bdnie podana data 15 III 1579 r. 208 Jeszcze 18 IX 1579 r. pisarz ziemski i wojski sonimski; jest wymieniony jako marszaek hospodarski 4 VI 1580 r. (Urzdnicy centralni i dygnitarze WKsL XIVXVIII wieku. Spisy, nr 629); jednoczenie jako marszaek Jego Krlewskiej Moci powiatu sonimskiego (znany przywilej na marszakostwo sonimskie z dnia 16 1584 r., NGABM, f. 1926, inw. 8, nr 1, k. 160). 209 ML 66, k. 95v96; ML 212, k. 50v; D. Vilimas, LDK paviet, s. 21, przypis 166. 210 Testament spisa 20 III 1579 r. w Wilnie. y jeszcze 6 IV 1579 r. Postanovivysie w dobrom zdorovje, pri rozumie i v dobroj pamieti choruyj i sudja ziemskij sonimskij Michai Gawriowicz Sokoowskij. Testament by oblatowany w ksigach Metryki Litewskiej (ML 272, k. 119v121v). W innych rodach Michai awrynowicz Sokoowskij. 211 Jest wymieniony jako sonimski sdzia ziemski ju 1 IV 1581 r. (LMAB, f. 16, nr 72, k. 33 informacj udostpni dr D. Vilimas). Piastowa ten urzd do mierci. Zmar przed 5 VIII 1602 r. sejmik elekcyjny po jego mierci (ML 85, k. 194; ML 88, k. 6v; NGABM, f. 1737, inw. 1, nr 6, k. 204v; D. Vilimas, LDK paviet, s. 21, przypis 162). 212 Wymieniony jako sonimski pisarz ziemski ju 22 V 1581 r. (NGABM, f. 1785, inw. 1, nr 6, k. 1 nast.; D. Vilimas, LDK paviet, s. 21, przypis 161, 167).
86
Andrej Radaman
Michajowicz Haraburda. On te za zaleceniem L. Sapiehy 22 sierpnia 1602 r. otrzyma przywilej na urzd213. O zoeniu urzdu podsdka sonimskiego przez P. Jelca wspomniano wyej. Kandydatw na wakujcy urzd wybrano na sejmiku elekcyjnym znacznie pniej, prawdopodobnie dopiero latem 1582 r. Zostali nimi jak wynika z odezwy do obywatielew szlachty powietu sonimskoho214 Michai Iwanowicz Jacynicz, Iwan Olszewski (Olchowski), sonimski sdzia grodzki Fiodor Bohuszewicz Tuszewicki215 i Rafa Ofanasowicz z Busiey216. W przywileju nominacyjnym Stefan Batory zawiadamia, e majuy zaleconuju godno ot panov rad naych Vielikogo Kniazstva Litovskogo, 2 wrzenia 1582 r. mianuje na urzd M. Jacynicza217, ktry powinien na sejmiku lub na pierwszych rokach sdowych zoy przysig na urzdowanie. Dokument ten, tak jak i wiele innych przywilejw nominacyjnych z II poowy XVI w., wskazuje, e hospodarskie prawo nominacji urzdnikw spord sejmikowych kandydatw byo de facto ograniczone przez panw rady. Po mierci pisarza ziemskiego D. Chreptowicza218, na sejmiku elekcyjnym zwoanym przez wojewod nowogrdzkiego T. Skumina-Tyszkiewicza wybrano czterech kandydatw na ten urzd, z ktrych przywilej nominacyjny 26 sierpnia 1599 r. otrzyma Jurej Ciszkiewicz (Tiszkiewicz)219 za zalecanijem wojewody trockiego . K. Radziwia Sierotki. Kandydatem na ten urzd by te niejaki pan [Jan?] Suchodolski, katolik, polecony monarchowi przez kanclerza litewskiego i starost sonimskiego L. Sapieh (inni kandydaci nie byli katolikami, o czym pisa L. Sapieha do M. K. Radziwia Sierotki220). Rwnie szlachta powiatowa sonimska zebraa si w celu wybrania kandydatw na pisarstwo ziem213 N 22 VIII 1602 r. za zalecanijem Lwa Sapiehi (ML 85, k. 194; ML 88, k. 6v; NGABM, f. 1737, inw. 1, nr 6, k. 204205). y jeszcze 12 I 1615 r. (LMAB, f. 16, nr 72, k. 49), do 14 V 1616 r. (ML 93, k. 24v informacj udostpni dr V. Gaubovi z Grodna). 214 ML 67, k. 186v187. Naley podkreli, e w dokumencie wymieniono wszystkich kandydatw. Nie jest to typowe dla zachowanych w Metryce Litewskiej kopii listw nominacyjnych z okresu panowania Stefana Batorego. 215 Syn byego pisarza ziemskiego, nastpnie stolnik sonimski. N przed 30 1597 r. (NGABM, f. 1737, inw. 1, nr 4), do 23 V 1598 r. (wiadomo z N nastpcy [Oliwa] (ML 83, k. 375v). 216 przed 21 1592 r. (NGABM, f. 1926, inw. 8, nr 2, k. 35v36). 217 ML 67, k. 186187; ML 69, k. 99. przed 16 V 1623 r. (ML 99, k. 46v47v informacj udostpni dr Vital Gaubovi z Grodna). 218 Ostatnia wzmianka o nim 9 X 1598 r. (NGABM, f. 1785, inw. 1, nr 16, s. 200; f. 1926, inw. 8, nr 2, k. 178). O mierci wiadomo z N nastpcy. 219 N 26 V 1599 r. za zalecanijem wojewody trockiego koaja Krzysztofa Radziwia, Warszawa (ML 86, k. 75v), przed 29 1610 r. (ML 89, k. 180). 220 Archiwum domu Sapiehw, s. 224225, dok. nr 269, L. Sapieha do M. K. Radziwia Sierotki, 2 IX 1599, Ryga. By moe chodzi o Jana Suchodolskiego deputata Trybunau Wielkiego Ksistwa Litewskiego w 1603 w 1610 r. od powiatu sonimskiego (zob. Deputaci Trybunau Gwnego Wielkiego Ksistwa Litewskiego 15821696. Spis, oprac. H. Lulewicz i A. Rachuba, red. A. Rachuba, Warszawa 2007, s. 120, 140).
87
skie w marcu 1610 r. (Jan Jeman Synkowski, N 29 III 1610221), 7 kwietnia 1614 r. (M. Poubiski, za kotorym Lev Sapieha u pryynie da, N 18 IV 1614222, zoy przysig 26 maja 1614223), 14 maja 1616 r. (Konstanty Poubiski, N 20 V 1616224) i w 1621 r. (Krzysztof Jeman-Synkowski, N 7 XI 1621)225. Sejmiki elekcyjne w celu wybrania kandydatw na urzd podsdka odbyway si 16 maja 1623 r. i w maju 1628 r. (Stefan Markowicz Jacynicz, N 2 VI 1623226; Jesif [Jzef] Poubieski, N 22 V 1628)227. Po mierci sdziego ziemskiego K. Haraburdy szlachta sonimska zebraa si na sejmik elekcyjny 14 maja 1616 r. Pisarz ziemski M. Poubiski awansowa na sdziostwo, 20 maja otrzyma przywilej nominacyjny, za przysig na ten urzd zoy 30 wrzenia 1616 r.228 W przypadku chorego sonimskiego Balcera Michajowicza Sokoowskiego nie wiadomo, czy objcie przez niego wspomnianego urzdu zostao poprzedzone sejmikiem elekcyjnym229. Nie wiemy te o sejmiku, na ktrym obierano elektw na ten urzd po mierci B. Sokoowskiego, jednak ju w 1605 r. z tytuem chorego sonimskiego wystpuje Jury (Jerzy) Mieleszko230. Jedyny sejmik w badanym okresie, na ktrym wybierano kandydatw na urzd podkomorzego, to sejmik z 3 listopada 1608 r., kiedy obrano Mikoaja Hrehorowicza Tryzn (N 17 listopada 1608 r. za priinoju Lwa Sapiehy)231. Niejednokrotnie sejmiki elekcyjne odbyway si w Wokowysku. Szlachta powiatowa zebraa si tu w celu wybrania kandydatw na urzd sdziw ziemskich. Byli to: Frydrych Horain (Gorain)232, Hrehory Matiejewicz Wojna Hrycynowicz233
ML 89, k. 180. ML 91, k. 254v255. 223 NGABM, . 1737, inw. 1, nr 19, k. 411v. 224 ML 93, k. 24. 225 ML 93, k. 493v494. 226 Podstoli N 20 X 1613 . za priinoju Lwa Sapiehi (ML 91, k. 200200 .). Podsdek E 16 V 1623, N 2 VI 1623 (ML 99, k. 46v47v). Awansowa na marszakostwo 27 V 1625 (ML 100, k. 377v378). 227 Stolnik N 21 V 1625 (ML 100, k. 373v). Podsdek N 22 V 1628 (ML 99, k. 258v). 228 E 14 V 1616, N 20 V 1616 (ML 93, k. 24v); zoy przysig 30 IX 1616 (NGABM, f. 1737, inw. 1, nr 20, k. 266267), a. 9 II 1651 (ML 125, k. 152152 v). 229 Pierwsza wzmianka o nim jako chorym pojawia si w rdach 16 VI 1583 r. (LMAB, f. 16, nr 46, k. 25v informacj udostpni dr D. Vilimas). Z tym tytuem wymieniony 20 I 1584 r. (RGADA, f. 356, inw. 1, nr 32, k. 301), jeszcze 2 VI 1603 r. (NGABM, f. 1737, inw. 1, nr 7, k. 172v). 230 Na urzdzie w latach 16051634 (S. Uruski, Rodzina, t. 10, s. 307); 8 I 1609 (NGABM, F. 1737, inw. 1, nr 10, k. 53v). 231 ML 89, k. 112. Awansowa na podskarbstwo ziemskie litewskie. N 30 XI 1635 (Urzdnicy centralni i dygnitarze WKsL XIVXVIII wieku. Spisy, nr 1219, s. 157), 10 X 1640 (J. Wolff, Senatorowie, s. 187, 232). 232 N 16 1571 r. (ML 267, k. 334v335; D. Vilimas, LDK paviet, s. 21, przypis 169). Jest jeszcze 10 III 1572 r. (LMAB, f. 16, nr 24, k. 127, 162 informacj udostpni dr D. Vilimas). 233 Wymienia si go 4 X 1578 r. (LMAB, f. 16, nr 74, k. 71 informacj udostpni dr D. Vilimas). Awansowa na kasztelani brzesk 10 VI 1593 r.; D. Vilimas, LDK paviet, s. 22, przypis 171: bdnie podana data 10 IV 1593 r.
221 222
88
Andrej Radaman
i in. Po mierci podsdka Lenarta (Leonarda) Uzowskiego234 sejmik, ktry odby si 29 maja 1591 r., awansowa pisarza ziemskiego Iwana (Jana) Bohdanowicza Uglika235 na podsdka236, na urzd pisarza ziemskiego wybra za czterech kandydatw, spord ktrych krl obdarzy urzdem awryna ukowskiego237. Na sejmiku elekcyjnym, ktry zebra si 4 kwietnia 1594 r.238, po awansie sdziego ziemskiego wokowyskiego Hrehorego (Grzegorza) Wojny na kasztelani brzesk239, wrd czterech kandydatw na urzd wybrano kniazia Prokopa Romanowicza Dolskiego240 i Jana Szemeta (Szemiota)241. Przywileje na urzd sdziego ziemskiego otrzymali obydwaj. Sdzi zosta J. Szemet (Szemiot)242, mimo e przywilej otrzyma pniej ni P. Dolski, o ktrego prosi sam kanclerz L. Sapieha. Dolski zosta sdzi ziemskim wokowyskim po pewnym czasie (E 8 I 1607)243. Nominacj na to stanowisko otrzyma dopiero po mierci I. Uglika244, ktry piastowa urzd sdziego ziemskiego po mierci J. Szemeta. Bohdan Michajowicz Massalski zosta obrany kandydatem na podsdkostwo 1 maja 1602, za przywilej nominacyjny otrzyma 7 maja 1607 r.245 Po jego awansie na sstwo ziemskie na sejmiku wokowyskim tego samego dnia (4 grudnia 1625 r.) wybrano czterech kandydatw na podsdkostwo: pisarza ziemskiego Piotra Jana Zaleskiego, Wasyla (Bazylego) Kotaja, pisarza grodzkiego wokowyskiego Abrama Malchra awrynowicza ukowskiego i Krzysztofa Szemieta (Szemiota). 11 grudnia 1625 r. przywilej nominacyjny otrzyma
Wymieniony jako Aleksander Uzowski 3 X 1589 r. (NGABM, f. 1785, inw. 1, nr 11, k. 202). N 8 lub 20 XII 1579 r. (w rkopisie ruskim niewyranie:lub) (ML 64, k. 287v); D. Vilimas, Naao raboty, s. 281, 283 (inna data: 8 XII 1579). 236 A 27 V 1591 r., Krakw (ML 76, k. 176v177; D. Vilimas, LDK paviet, s. 22, przypis 172, 174). Po awansie Iwana Uhlika na sstwo, podsdkiem zosta knia Bogdan Michajowicz Masalski. E 1 V 1602, N 7 V 1602 r. (ML 85, k. 182v183). A na sstwo E 4 XII 1625, N 29 II 1625 (ML 100, k. 425v informacj udostpni dr V. Gaubovi z Grodna). 237 N 8 V 1591 r., Krakw (ML 76, k. 161v; ML 78, k. 85v; D. Vilimas, LDK paviet, s. 22, przypis 174). 238 ML 78, k. 282v283. 239 A z wokowyskiego sdziostwa ziemskiego na kasztelani brzesk 10 VI 1593 r. (ML 76, k. 412412v). 240 N 22 X 1594 r. za zalecanijem kanclera Wielikoho Kniazstwa Litowskoho Lwa Sapiehi (ML 77, k. 533v534). 241 N 24 XI 1594 r., Krakw (ML 76, k. 470v; ML 78, k. 282v283). 242 Niejednokrotnie jest wspomniany jako wokowyski sdzia ziemski. przed 1 V 1602 r. (wiadomo z N nastpcy Iwana Bohdanovicza Uhlika). 243 E 8 I 1607; obrany jednym z czterech kandydatw na urzd na sejmiku elekcyjnym zwoanym 8 stycznia 1607 r. przez wojewod nowogrdzkiego Teodora Skumina po mierci I. B. Uhlika. N 24 I 1607 r., Krakw (ML 88, k. 274274v). Zob. D. Vilimas, Naao raboty, s. 283. 244 E 1 V 1602, zob. A z podsdkostwa na sstwo wokowyskie na sejmiku elekcyjnym w Wokowysku 1 V 1602 r.: [] na miestco zwykoje, hdie sie sudy otprawujut do dwora wokowyskoho zjechavszy sie szlachta (ML 85, k. 183). N 9 V 1602 r. po mierti Jana Szemieta, Warszawa (ML 85, k. 183v). 245 ML 85, k. 182v.
234 235
89
A. Malcher ukowski, ktry zmar w nastpnym roku (przed 31 sierpnia 1626)246. Nastpny podsdek wokowyski Jakow Kdzierzawski (Kiendzierawski) (zmar przed 9 grudnia 1633 r.) by nominowany na ten urzd 22 wrzenia 1626 r. po elekcji, ktra odbya si 10 wrzenia tego roku247. Szlachta wokowyska zebraa si te 2 lutego 1614 r. i 4 grudnia 1623 r. w celu wybrania kandydatw na urzd pisarzw ziemskich: Szymona Gorogielskiego (wczeniej pisarz grodzki, wybrany 2 lutego na sejmiku gromnicznym po mierci . ukowskiego, N 10 II 1614 r.)248 i P. J. Zaleskiego (wczeniej spiarny litewski, N na pisarstwo ziemskie 18 IX 1623 r.)249. Po mierci podkomorzego wokowyskiego Jurija Jundzia (zaufanego klienta i namiestnika szkowskiego Jana Hieronimowicza Chodkiewicza)250, ktry zmar do 6 sierpnia 1597 r.251, na sejmiku elekcyjnym wybrano czterech kandydatw na urzd podkomorzego, z ktrych przywilej nominacyjny 15 lipca 1599 r. otrzyma dzierawca nowodworski Mikoaj Karp252. Po jego mierci po sejmiku gromnicznym w 1623 (3 II) odby si sejmik elekcyjny, na ktrym wybrano kandydatw na ten urzd, z ktrych przywilej nominacyjny ju 15 lutego tego roku otrzyma starosta zoleski Mikoaj Talwosz253, za po jego mierci podkomorzym wokowyskim zosta sekretarz krlewski knia Andrzej Prokopowicz Dolski (Dozskij) (nominowany 24 lipca 1628)254. O jedynym sejmiku elekcyjnym powiatu wokowyskiego (3 grudnia 1624 r.), na ktrym obierano elektw na chorstwo, pisa Krzysztof Chodkiewicz: Konkurs by niemay ludzi znacznych [], ktrzy nie tak dla sejmiku, jako gwoli elekcji na chorstwo zjechali si byli255. Przywilej nominacyjny na ten urzd 18 lutego 1625 r. dosta ygimont (Zygmunt) Pukszta Klawsgieowicz256. Na sejmie walnym warszawskim, zwoanym na pocztku 1581 r., zostaa uchwalona konstytucja sankcjonujca powoanie Trybunau Litewskiego. Pod koniec tego sejmu Stefan Batory wystawi dwa przywileje. Z dat 1 marca wysza Uchwaa sdw gwnych Trybunau Wielkiego Ksistwa Litewskiego, czyli
246
ML 100, k. 424425 informacj udostpni dr V. Gaubovi z Grodna; AR II, nr 978,
s. 5. ML 99, k. 175175v informacj udostpni dr V. Gaubovi z Grodna. ML 91, k. 246v. do 18 IX 1623 r. 249 ML 100, k. 134v135 informacj udostpni dr V. Gaubovi z Grodna. a. 2 1633 (Urzdnicy centralni i dygnitarze WKsL XIVXVIII wieku. Spisy, nr 1485, s. 186). 250 ML 529, k. 217; M. K. Lubavskij, Litovsko-russkij siejm, Prioenija, nr 79, s. 229. H. Lulewicz, Klientela szlachecka 251 LMAB, f. 16, nr 27, k. 46v informacj udostpni dr D. Vilimas z Wilna. 252 N 15 V 1599 r., po Jurija Jundzia, Warszawa (ML 86, k. 68). 253 ML 99, k. 10v informacj udostpni dr V. Gaubovi z Grodna. 254 ML 99, k. 265v informacj udostpni dr V. Gaubovi z Grodna; J. Wolff, Kniaziowie, s. 50. do 16 XI 1646. 255 H. Wisner, Najjaniejsza Rzeczpospolita, s. 28. 256 N 18 1625, po S. Pukszty (ML 100, k. 287v informacj udostpni dr V. Gaubovi z Grodna).
247 248
90
Andrej Radaman
tekst ordynacji albo porzdku sdw gwnych. Tydzie pniej, 8 marca datowano w kancelarii litewskiej Przywilej Krla JM na sdy gwne Trybunau Wielkiego Ksistwa Litewskiego, ktry postanawia, e z uwagi na trwajc wojn, rozpoczcie dziaalnoci Trybunau nastpi w nastpnym roku. Jednoczenie na najblisze wito Matki Boskiej Gromnicznej, wedug kalendarza rzymskiego, czyli 2 lutego 1582 r., krl wyznaczy termin pierwszych w Wielkim Ksistwie sejmikw powiatowych dla obierania sdziw gwnych257. Od 1582 r. na sejmikach deputackich Wielkiego Ksistwa, ktre zbieray si w badanym okresie samodzielnie, nie czekajc na uniwersa, corocznie 2 lutego wybierano sdziw Trybunau258. Ochron sejmikw deputackich zlecono powiatowym sdom grodzkim. Jak wynika z zachowanych dokumentw259, w badanym okresie (15821632) deputatw (w rdach nazywanych take sdziami gwnymi lub po prostu trybunalistami) trzech powiatw wojewdztwa nowogrdzkiego wybierano czciej ni innych: z powiatu nowogrdzkiego Adama Poczapowskiego260 w 1596, 1601, 1608, 1614 i chyba 1586, A. I. Chreptowicza261 (podkomorzy nowogrdzki w latach 15901600) w 1591, 1599, 1610 i chyba 1620, Lwa Mokoka262 w 1601, 1605, 1609, J. Kiersnowskiego263 (podsdek nowogrdzki 16191632) w 1603, 1609, 1630, Andrzeja Charytonowicza-Obryskiego264 (sdzia ziemski nowogrdzki w latach 16191658) w 1608, 1616, 1627 i leksandra Chodkiewicza265 w 1594, 1622, 1597? i 1600?; z powiatu sonimskiego Krzysztofa Jundzia266 w 1586, 1589, 1592, 1595, Jerzego Mieleszk267 (chory sonimski w latach 16051635) w 1604, 1607, 1611, 1617, M. Poubiskiego268 (pisarz ziemski sonimski w latach 16141616, sdzia ziemski w latach 16161651) w 1607, 1609, 1613, 1628, A. Mieleszk269 (marszaek hospodarski od
Deputaci Trybunau Gwnego Wielkiego Ksistwa Litewskiego..., s. 17; Tribuna obyvateliam VKL, Vriemiennik Moskovskogo Imperatorskogo obiestva istorii i drevnostiej rossijskich, kn. 25, 1857, s. 45; A. Janulaitis, Vyriausiasis Lietuvos Tribunolas XVIXVIII am., Kaunas 1927, s. 105157. 258 A. Janulaitis, op. cit., s. 4447; V. Raudeliunas, H. Wisner, Z dziejw Trybunau Wielkiego Ksistwa Litewskiego 15811648, Kwartalnik Historyczny 1986, t. 83, nr 4, s. 955958, 966967; A. Rachuba, Wielkie Ksistwo Litewskie, s. 208. 259 Deputaci Trybunau Gwnego Wielkiego Ksistwa Litewskiego W dokumentach jednak nie zawsze podawano powiat, z ktrego w wojewdztwie nowogrdzkim wybierano deputata. 260 Ibidem, s. 99, 114, 135, 152; LMAB, f. 43449, k. 8; NGABM, f. 694, op. 4, nr 825, k. 92. 261 Deputaci Trybunau Gwnego Wielkiego Ksistwa Litewskiego, s. 83, 108, 140, 168, 171. 262 Ibidem, s. 114, 126, 137. 263 Ibidem, s. 120, 136137, 200. 264 Ibidem, s. 135, 158, 191, 213 [1634 r.]. 265 Ibidem, s. 92, 102, 113, 176. 266 Ibidem, s. 71, 78, 87, 96. 267 Ibidem, s. 123, 132, 143, 161. 268 Ibidem, s. 132, 138, 148149, 194. 269 Ibidem, s. 66, 93, 111; RGADA, f. 356, op. 1, nr 35, k. 64, 66v.
257
91
1580 i marszaek sonimski w latach 15841601) w 1594 i chyba w 1584 i 1600, Iwana Mieleszk270 (podkomorzy mozyrski w latach 15771605, marszaek sonimski w latach 16021607) w 1585, 1597 i 1584?, Stanisawa Sokoowskiego271 (stolnik sonimski w latach 15981613) w 1586, 1588? i 1592?; z powiatu wokowyskiego Stanisawa Pukszt272 (chory wokowyski w latach 15781624) w 1584?, 1588, 1604, Stanisawa Chojnickiego273 w 1589, 1595, 1601 i Jana Jundzia274 (marszaek wokowyski w latach 16161625) w 1603, 1607, 1622. Marszakami Trybunau bywali take ludzie zwizani z wojewdztwem nowogrdzkim: kasztelan witebski M. Snowski Graw275 (1582 i 1583, z nieznanego sejmiku), T. Skumin-Tyszkiewicz276 (podskarbi ziemski, N 1 VI 1586, wojewoda nowogrdzki, N 13 III 1590; 1588, deputat wileski; 1591, z nieznanego sejmiku; 1593, deputat wileski), Krzysztof Oldski277 (1600, z nieznanego sejmiku), K. Radziwi278 (hetman polny litewski, N 7 IV 1615; 1607, z nieznanego sejmiku; 1628, deputat nowogrdzki), J. Kiersnowski279 (1609, deputat nowogrdzki), Jan Hrehorowicz Uniechowski280 (1612, deputat nowogrdzki), M. Poubiski281 (1613, deputat sonimski), Krzysztof Zawisza282 (1618, deputat nowogrdzki), A. I. Chreptowicz283 (1620, z nieznanego sejmiku), Jan Jundzi284 (1622, deputat wokowyski), M. Tryzna285 (1625, deputat sonimski), Jan Stanisaw Sapieha286 (1627, deputat sonimski). W swej monograi Politycy schyku zotego wieku Wojciech Sokoowski stwierdzi, e gos zbiorowy szlachty da, aby [deputatami trybunau A. R.] byli ludzie zacni, godni i znajcy prawo Opinie takie s czsto zawarte w uchwaach i instrukcjach sejmikowych. Niekiedy sformulowania byy do skrajne, jak opinia szlachty na sejmiku nowogrdzkim [przedsejmowym w styczniu 1598 r. A. R.]: aby adnych urzdnikw ziemskich ani niczyich jurgieltnikw za deputaty nie obierano [] zainteresowane za strony pragny, aby
Deputaci Trybunau Gwnego Wielkiego Ksistwa Litewskiego, s. 67, 69, 102. Ibidem, s. 71, 75, 86. 272 Ibidem, s. 66, 75, 123. 273 Ibidem, s. 78, 96, 114. 274 Ibidem, s. 120, 132, 174, 176. 275 Ibidem, s. 6164. 276 Ibidem, s. 7374, 82, 85, 88. 277 Ibidem, s. 110. 278 Ibidem, s. 130, 133, 192, 194. 279 Ibidem, s. 136137. 280 Ibidem, s. 145146. 281 Ibidem, s. 148149. 282 Ibidem, s. 162, 164. 283 Ibidem, s. 168, 171. 284 Ibidem, s. 174, 176. 285 Ibidem, s. 183, 185. 286 Ibidem, s. 189, 191.
270 271
92
Andrej Radaman
byli to ludzie im przychylni: krewni, przyjaciele, stronnicy...287 O wyborach deputatw do Trybunau na sejmiku nowogrdzkim w 1592 r. wspomina w swoich Zapiskach F. Jewaszewski. Z jego sw wynika, e jeden z proponowanych kandydatw na deputata do Trybunau to jego pan Aleksander (Chodkiewicz), ktry by na sejmiku tribunalskom i nie chtia sie podniat na tribuna288. Szlachta rozwaaa te kandydatur F. Jewaszewskiego wwczas ju szlachcica powiatu nowogrdzkiego, lecz jednoczenie ziemianina Aleksandra i Jana Karola Chodkiewiczw oraz klienta Mikoaja Krzysztofa Radziwia Sierotki, przeciwko niej wystpi jednak Hrehory (Grzegorz) Unichowski289. Sdziami trybunalskimi z powiatu nowogrdzkiego zostali ostatecznie tego roku [Heliasz?] aba290 i Fiodor Bohusz (Bohuszewicz)291. Pogld szlachty nowogrdzkiej na zasady wyborw deputatw do Trybunau przed sejmem z 1598 r. jest znany nie tylko z relacji Wawrzyca Kochana, osobistego sekretarza M. K. Radziwia Sierotki292, przekazanej przez Janusza Radziwia wojewodzie wileskiemu K. Radziwiowi293, lecz i z instrukcji sejmikowej powiatu nowogrdzkiego na ten sejm: A i sie mnohije uskarajut na Trybuna, e eriez praktyku do tych sudov prychodiat, k tomu e sugi i jurgieltniki panskije do tych sudov obirany byvajut, staratisie tohdy panovie posovie nay majut, aby to pravom varovano byo, eby sugi panskije, jurgieltniki ziemskije, grodskije, do tych sudov obirany nie byli294. W powiecie sonimskim czasem byo inaczej. W 1610 r. na sejmiku gromnicznym sonimskim niektrza uboga szlachta wystpia przeciwko wyborze na
287 W. Sokoowski, Politycy schyku Zotego Wieku: maopolscy przywdcy szlachty i parlamentarzyci w latach 15741605, Warszawa 1997, s. 52, 55, 76, 79, przypisy 118, 149; zob. te: U. Padalinski, Palitynaja elita Lidskaga pavieta u aponiaj treci XVI st., Biearuski histaryny aglad 2009, t. 16, sytak 1 (30), s. 27. 288 F. Eaoski, op. cit., s. 113. 289 A mnie Hrihoriej Unichovskij zazria, tak e abke z Buhueviom obrano byo (F. Eaoski, op. cit., s. 113). 290 By moe Heliasz Wasiljewicz abka, podkomorzy rzeczycki (1567 do 1 VIII 1606). W 1567 r. wojskowy klient Jana Chodkiewicza (RIB, t. 33, kol. 830). 291 Deputaci Trybunau Gwnego Wielkiego Ksistwa Litewskiego, s. 86. Poniej wojski nowogrdzki (N 15 V 1592) i przyjaciel lub klient Albrychta Radziwia, Gabriela Wojny i Teodora Skumina Tyszkiewicza. 292 Zob. T. Kempa, Urzdnicy i klienci, s. 216217. 293 Janusz Radziwi do K. Radziwia Pioruna, wojewody wileskiego, hetmana wielkiego litewskiego, Mir, 31 I [1598] r. [kopia XIX w.], VUB, f. 3, nr 273, s. 3233. Datacja w XIX-wiecznej kopii tego listu (31 I 1597, przyjta te przez Wojciecha Sokoowskiego) jest bdna, bo od wrzenia 1596 r. do lutego 1597 r. Janusz Radziwi przebywa jeszcze w Bazylei (VUB, f. 3, nr 273, s. 3031: list do ojca Krzysztofa Radziwia z Bazylei, 10 I 1597 r., s. 3435: list do ojca z Bazylei od 20 II 1597 r.); T. Wasilewski, Radziwi Janusz..., s. 202. 294 AR, dz. II, nr 369, s. 3, publikacja: Instrukcyja Novagarodskaga sojmika pasam na varszaski valny sojm 1598 g., wyd. A. Radaman, Sacyjalna-ekanaminyja i pravavyja dasledavanni 2005, nr 2, s. 103104.
93
deputata Trybunau Gwnego Jana Suchodolskiego295, swego adversora, ktrzy s nimi na prawie stoi. W swej protestacji jeden z przedstawicieli tej szlachty ubogiej zawiadczy, e iest ianie directie prawem pospolitym constytuci seymow warowano i zabroniono, aby prokuratorowie tak e i ci ktrzy swe sprawy u tego sdu mai nie byli na Trybuna obierani. Lecz i ich mioci mimo prawo to upor widzc wicej kresa ni prawa i wolnoci postrzegaic tego electa odstpu nie chcieli mnie inaczej nie godio przy prawie stoic jedno si wiatczy na takie nastpienie na prawo jakoem si przed wszy(s)tkim koem seymikowym, tak przed ich mioci pany senatory i przed pany szlachta rycerstwem obiwatelem tuteyszym protestowa296. Sejmiki gromniczne suyy szlachcie rwnie do innych celw, ktre nie miay nic wsplnego z zasadniczym ich przeznaczeniem wyborami deputatw do Trybunau297. Na przykad w 1586 r. na sejmiku gromnicznym szlachta powiatu wokowyskiego, oprcz wyboru deputatw (podkomorzego wokowyskiego Jurija [Jerzego] Jundzia298 i Jerzego Ostrowskiego299), wystosowaa list do szlachty powiatu nowogrdzkiego i sonimskiego z prob o pomoc w sprawie poskromienia nieosiadego Siy Michajowicza Skrobota, ktrego oskarono o najazd na majtek pana Mikoaja Kremieskiego, jego poranienie i zamordowanie, jak te najazdy na majtki innej szlachty powiatowej a i tot Sia Skrobot nie poodnokrot najezdy na domy lacheckije init i na inych bratiu nau jee pochvalajet budui ooviekom nieosieym, dieremy to o asce i miosti vaich miostiej, naich miostivych panov i brati, i vai miosti, pospou togo z nami aujuy, tomu zabieganjiu obmyliati budietie raili, jakoby sie takoje svovolenstvo i mordy pogamovat mogli, a zoincy karany byli300. List szlachty wokowyskiej do szlachty powiatw nowogrdzkiego i sonimskiego, do ktrego pieczcie przyoyo 36 szlachcicw, by zwizany z brakiem osiadoci Skrobota w powiecie wokowyskim w 1586 r. i z komplikacjami powstaymi w zwizku z pocigniciem go do odpowiedzialnoci karnej301. Szlachta nowogrdzka szybko
295 Deputat Trybunau Wielkiego Ksistwa Litewskiego w 1610 r. z powiatu sonimskiego (zob. Deputaci Trybunau Gwnego Wielkiego Ksistwa Litewskiego, s. 140). 296 NGABM, f. 1737, op. 1, nr 14, k. 28v29. 297 I. appo, Vielikoje Kniaestvo Litovskoje, t. 2, s. 534. 298 Deputaci Trybunau Gwnego Wielkiego Ksistwa Litewskiego, s. 71; Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimai (15831655), oprac. V. Raudelinas, A. Baliulis, red. V. Raudelinas i in., Vilnius 1988, s. 65. 299 Ibidem. 300 I. appo, Vielikoje Kniaestvo Litovskoje, t. 2, s. 534535, przypis 2: fragment listu sejmiku wokowyskiego do szlachty nowogrdzkiej i sonimskiej z 1586 r.; M. W. Donar-Zapolski, Gistoryja Biearusi, Minsk 1994, s. 141142: bdnie podany 1588 r. Za te przestpstwo, zgodnie z art. 1 rozdz. XI Statutu 1566 r. stosowano najwyszy wymiar kary, zgodnie z art. 21 tego rozdziau: [] gvat i rany patiti, a hrabio z naviezkoju voroati majet, i vsiu kodu dobrie otpraviti. 301 I. appo, Vielikoje Kniaestvo Litovskoje, t. 2, s. 534535, przypis 2. Jednak jeszcze 4 kwietnia 1584 r. Sia Michajowicz Skrobot jest wymieniony w rdach jako ziemianin powiatu wokowyskiego (RGADA, f. 356, inw. 1, nr 32, k. 5051).
94
Andrej Radaman
zareagowaa na odezw. Problem prbowa rozwiza sd grodzki nowogrdzki, a namiestnik (podwojewoda) nowogrdzki Mikoaj Glebowicz Jeman wzi pana Kremieskiego pod ochron prawn. Dalej sprawa ta toczya si w sdzie zadwornym i ju 2 wrzenia 1586 Sia Skrobot zosta odwoany302.
Zakoczenie
Ewolucja samorzdu sejmikowego w wojewdztwie nowogrdzkim, tak jak i w caym Wielkim Ksistwie Litewskim bya cile zwizana ze zmianami w ustroju politycznym i spoecznym pastwa. Dwukrotnie w Wielkim Ksistwie Litewskim w II poowie XVI w. kodykowano prawo. Znaczna cz szlachty uzyskaa wwczas dowiadczenie polityczne i prawne w ramach nowo powstaej Rzeczypospolitej Obojga Narodw. Lulewicz stwierdzi, e ju bezporednio po mierci Zygmunta Augusta istniay w Wielkim Ksistwie Litewskim podskrne tendencje szlacheckie, zmierzajce jeli nie do zreformowania, to przynajmniej do uporzdkowania wielu istotnych dziedzin ycia publicznego303. By to okres wypracowywania przez litewsk i rusk szlacht powiatow wasnych koncepcji wsplnej Rzeczypospolitej i programu jej naprawy304. Zmieniao si miejsce sejmikw w systemie pastwowo-prawnym. Kady sejmik czu si, jak zauway ju nestor historiograi biaoruskiej Mitrofan Donar-Zapolski, czci federacji Rzeczypospolitej polsko-litewskiej. Samodzielno powiatw wida byo w czasie normalnego funkcjonowania pastwa, szczeglnie jednak podczas bezkrlewia. Gdy nie byo wadzy centralnej, faktycznie i prawnie naleaa ona do sejmiku powiatowego305. III Statut Litewski podsumowa i zatwierdzi wikszo zdobyczy pierwszego bezkrlewia i okresu panowania Stefana Batorego. Stanowi on wedug I. appy w odrnieniu od poprzedniej kodykacji wsplne dzieo caego narodu szlacheckiego historycznej Litwy.
302 W ksigach spraw sdowych Metryki Wielkiego Ksistwa Litewskiego zachowao si kilka dokumentw do tej sprawy. Zob. Dekret Mikoaju Gleboviu Jemanu [podwojewodziemu nowogrodzkiemu] z Sioju Skrobotom o pochwaku na zdorowie jego, Vyvoanje na Siu Skrobota za pierevodom prava ot Mikoaja Jemana, Grodno, 2 IX 1586 (ML 281, k. 144v147, 148149); Podniesienje Silie Michajoviu Skrobotu v spravie z Mikoajem Jemanom (list glejtowny) (ML 279, k. 576v577v). Nie wiadomo, jak toczya si sprawa dalej, lecz 4 padziernika 1598 r. Sia Michajowicz Skrobot jest wymieniony jako ziemianin ziemi nowogrdzkiej. W jednym z inwentarzy byego Wileskiego Archiwum Centralnego zachowaa si informacja z dnia 1 lipca 1585 r., dotyczca niestawienia si na zamku sonimskim innego Skrobota Iwana, oskaronego o zabjstwo (NGABM, f. 1926, inw. 8, nr 1, k. 171184, Opis spraw, ktre s przechowywane w byym Wileskim Archiwum Centralnym, nr 7688, s. 81). 303 H. Lulewicz, Gnieww o uni cig dalszy, s. 181. 304 Zob. H. Wisner, Naprawa pastwa w uchwaach sejmikw Wielkiego Ksistwa Litewskiego w pierwszej poowie XVII w., w: Studia polsko-litewsko-biaoruskie, red. J. Tomaszewski i in., Warszawa 1988, s. 3350. 305 M. W. Donar-Zapolski, op. cit., s. 149150.
95
Nie wszystkie jednak zwyczaje polityczne stay si normami prawnymi, np. Statut z 1588 r. w ogle pomin problem dziaalnoci sejmikw okresu bezkrlewia, a prawo przedstawiania monarsze kandydatw na najwyszy urzd powiatowy marszakostwo306 otrzymaa szlachta powiatowa dopiero w XVII w. Zarwno podczas bezkrlewia, tak i pod czas rokoszu sejmiki wojewdztwa mogy te przez recepcj prawa koronnego przyjmowa normy prawne, czciowo sprzeczne z normami prawa statutowego z 1588 r. Na przykad w powiecie sonimskim w 1607 r. na sejmiku przy obraniu drugiego w powiecie wonego-generaa Dmitra Dieszukowicza307 stwierdzono: a zayvajuy w tom prykadu prava bratji svojeje stanov Korony Polskoje, kotoryje dogaajuy s pravom i potriebam svoim e by sie tym snadniej otpravovati mogli nie pod liboju takovych voznych jenieraov zayvajut, ale tolko jako togo potriebu byt rozumiejut308. Podczas bada nad samorzdem sejmikowym pojawia si dodatkowe zadanie, a mianowicie sporzdzenie wykazu urzdnikw powiatowych (ziemskich i grodzkich), elektw na urzdy i in. Na podstawie dostpnych rde i opracowa skonstruowaem takie wykazy oczywicie wymagajce korekt dla trzech powiatw wojewdztwa nowogrdzkiego. Pozwolio to jednak na wycignicie wnioskw na temat elit sejmikowych i urzdniczych karier w skali powiatu. Do koca XVI w. w powiatach stworzonych przez reform poowy lat 60. uksztatoway si miejscowe elity. Byli to w wikszoci przedstawiciele redniej szlachty. Im wanie niemal zawsze powierzano urzdy powiatowe ziemskie, poselstwa do sejmu i deputactwa do Trybunau. W wojewdztwie nowogrdzkim w badanym okresie urzdy ziemskie zazwyczaj obejmowali przedstawiciele rodw rednioszlacheckich i tylko czasem paskich i kniaziowskich: w powiecie nowogrdzkim: Charytonowiczw-Obryskich (podkomorzy [2], chory [2], sdzia ziemski)309, Hoowniw (chory [2], sdzia ziemski, podsdek, pisarz ziemski [2])310, Jewaszowskich (sdzia ziemski, podsdek, pisarz ziemski), Zienkowiczw-Cichiskich (marszaek, sdzia ziemski), Kiersnowskich (podsdek, pisarz ziemski), Bryndzw (wojski [2]), Dziewiatowskich (stolnik [2]); w powiecie sonimskim: Mieleszkw (marszaek [2], chory, pisarz ziemski, wojski, podstoli), Poubiskich (kasztelan, marzaek, sdzia ziemski, podsA. B. Zakrzewski, Ograniczenie, s. 173. Wony sonimski. Patent z 28 V 1599 r., oblatowany 31 V 1600 r. (NGABM, f. 1926, inw. 8, nr 2, k. 195). Drugi wony-genera sonimski. Obrany na sejmiku. N1 25 V 1607 r., Warszawa (ML 89, k. 20); N2 15 XI 1608 r., P 1 XII 1608 r. Patent oblatowany 5 XII 1608 r. w ksigach grodzkich i 13 I 1609 r. w ksigach ziemskich (NGABM, f. 1785, inw. 1, nr 22, k. 209v210v). Jest jeszcze 27 VI 1609 r. (NGABM, f. 1737, inw. 1, nr 10, k. 289), ok. 20 II 1616 r. 308 ML 89, k. 20. 309 A. Vasiliauskas, op. cit., s. 103104. 310 Zob. A. Radaman, Palitynyja karjery Jesifa Haani i jago syno u Novagarodskim paviecie VKL (drugaja paova XVI pieraja paova XVII st.), Gierold Litherland [Grodno] 2006, R. 56, nr 1 (17), s. 7276; A. Vasiliauskas, op. cit., s. 103.
306 307
96
Andrej Radaman
dek, pisarz ziemski [2], stolnik), Sokoowskich (chory [2], sdzia ziemski, wojski, stolnik), Jacyniczw (marszaek [2], podsdek [2], podstoli), Tyszkiewiczw (Ciszkiewiczw) (marszaek, pisarz ziemski, stolnik, podstoli [2]), Narbutw (podkomorzy, sdzia ziemski, pisarz ziemski), Tryznw (marszaek, podkomorzy [2]), Jemanw-Synkowskich (pisarz ziemski [2]), Tuszewickich (pisarz ziemski, stolnik), ukaszewiczw (stolnik, podstoli); w powiecie wokowyskim: Puksztw (chory [3], Jundziw (marszaek [2], podkomorzy, wojski wokowyski i wojski sonimski), Karpiw (marszaek, podkomorzy), Uglikw (sdzia ziemski, posdek, pisarz ziemski), Dolskich (podkomorzy, sdzia ziemski), Massalskich (sdzia ziemski, podsdek), ukowskich (podsdek, pisarz ziemski), Wasilewskich (stolnik, podstoli). Z udziaem w pracy sdu kapturowego nowogrdzkiego w 1573 r. jest zwizana take pierwsza wzmianka o dziaalnoci publicznej na terenach wojewdztwa przedstawiciela znanego rodu paskiego (senatorskiego) T. Skumina Tyszkiewicza311. Nie bya to jednak elita zamknita312. W kocu lat 20. XVII w. wrd urzdnikw ziemskich powiatu nowogrdzkiego widzimy chorego J. Rudomin Dusiackiego (wybrany 3 listopada, N 10 XI 1627)313, mimo e jeszcze w 1593 r. szlachta nowogrdzka uwaaa awryna Rudomin za nieposiadajcego peni praw, jako szlachcica nowo uczynionego314. Witold Sienkiewicz podkreli kiedy, e spord 140 wyszych urzdnikw powiatu nowogrdzkiego, w okresie od 1566 r. do koca XVII w. okoo poowa naleaa do 19 rodw nowogrdzkich, ktre stanowiy tylko 5% rodw objtych abjurat z 1690 r.315 Jednak w okresie od II poowy XVI do pocztku XVII w. ksztatowanie si elit rednioszlacheckich
Dworzanin JKM od 1564 r. Zob.: M. Ferenc, Dwr Zygmunta Augusta, Krakw 1998, s. 120, 191; Urzdnicy centralni i dygnitarze WKsL XIVXVIII wieku. Spisy, s. 246. Pniej podskarbi nadworny Wielkiego Ksistwa Litewskiego (N 6 VII 1576) (ibidem, nr 1245, s. 160), starosta brasawski (15791588) N1 18 X 1579 r. z czynienjjem liczby do 20 XII 1580 r. (ML 64, k. 258v), N2 20 XII 1580 r. z prawem vsi poytki na sibie poyvati (ML 66, k. 165v166v). Wojewoda nowogrodzki z 1590 r. (N 13 III 1590 r. na sejmie walnym [ML 76, k. 115116v]; Urzdnicy centralni i dygnitarze WKsL XIVXVIII wieku. Spisy, s. 156; J. Wolff, Senatorowie, s. 37; bdnie w ML 176, dok. 146). Zmar na pocztku 1618 r. Pochowany 24 VII 1618 r. w Wilnie, w kaplicy przy cerkwi w. Trojcy (zob. Pamitniki Samuela Maskiewicza, s. 103). Zob. te: A. Radaman, lacheckija zjezdy i sojmiki Novagarodskaga pavieta i prablema zniknienia kapturovych sudo u Vialikim Kniastvie Litoskim, Ruskim i amojckim u as bieskaraleja drugoj paovy XVI st., Viestnik Akademii MVD Respubliki Biearu 2004, nr 1, s. 132136. 312 Zob. H. Lulewicz, Elita polityczno-spoeczna Wielkiego Ksistwa Litewskiego w poowie XVII w. [16401655], Warszawa 1984, ss. 487 (praca doktorska w Bibliotece Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego). 313 ML 99, k. 207v208 informacj udostpni dr V. Gaubovi z Grodna. 314 BCz, nr 2243, s. 224; H. Wisner, Rzeczpospolita Wazw, cz. 1: Czasy Zygmunta III i Wadysawa IV, Warszawa 2002, s. 7071, cz. 3: Sawne Pastwo, s. 243. 315 W. Sienkiewicz, Kilka uwag o udziale szlachty w sejmiku nowogrdzkim, s. 521. Zob. te: Metryka Litewska. Rejestry podymnego Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Wojewdztwo nowogrdzkie 1690 r., oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, red. A. Rachuba, Warszawa 2002.
311
97
zaleao nie tylko od woli J. H. Chodkiewicza lub M. K. Radziwia Sierotki, ale w znacznym stopniu od zdolnoci osb, ktre robiy karier nie tylko w skali pastwa, ale i powiatu, od wykorzystania moliwoci, ktre otwieray si przed nimi po utworzeniu wsplnej Rzeczypospolitej. W II poowie XVI na pocztku XVII w. dziaalno sejmikw aktywnie sprzyjaa utrwalaniu kultury politycznej i prawnej szlachty z Nowogrdczyzny, ktrej cechami charakterystycznymi byy szacunek dla prawa i do wysokie wymagania co do standardw etycznych oraz poziomu edukacji czoowych przywdcw regionalnych elit szlacheckich. Ju na sejmie lubelskim 1569 r. pose i sdzia ziemski nowogrdzki M. Snowski Graw (syn ygimonta Niekraszewicza z rodu Niekrasza Ejrudowicza herbu Doga316) zalicza si do najbardziej aktywnych parlamentarzystw litewskich, wchodzi do komisji, ktra wypracowaa ostateczny tekst unii lubelskiej, wystpowa z programem egzekucyjnym, dowodzi susznoci swego pogldu na ten problem w sporach z klientami Mikoaja Radziwia Rudego, dyskutowa ze starost mudzkim, marszakiem wielkim litewskim, administratorem i hetmanem inanckim J. H. Chodkiewiczem o potrzebie organizacji staej obrony kraju317. Jak stwierdzi L. Kieniewicz, ten nie najmniejszy w kocu z ssiadw wojewody wileskiego musia cierpie co najmniej oscho Radziwiowsk318. Wraz z nim M. Snowski Graw, spokrewniony z paskim rodem Koczkw (Barbara, ona Snowskiego i crka Jana Michnowicza Koczki pretendowaa z mem w latach 80. XVI w. do 3/4 majtnoci ju dawno zmarego Macieja Wojciechowicza Koczki319), pragn i sam wej do grona magnaterii litewskiej. 17 padziernika 1571 r. M. K. Radziwi Sierotka pisa Rudemu O Snowskiego, gdym to krolowi Jmci powiada, e si on prawowa nie chce, jedno aski krla JMci uywa, kontentowa si krl JM i rzek: wol ja, e si to prawo
Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji Wileskiej, wyd. J. Fijaek, W. Semkowicz, t. 1, z. 2, Krakw 1939, s. 366367, dok. nr 311; ML 12, k. 405406, 601v604; ML 14, k. 243v244; ML 30, k. 3232v, 171171v; ML 34, k. 212217, 219221; ML 248, k. 82v83; VUB, f. 5, sygn. 3, nr 546548; LMAB, f. 40, nr 49. 317 Dnievnik Lublinskogo sejma 1569 goda: Sojedinienije Vielikogo kniaestva Litovskogo s Korolevstvom Polskim, wyd. M. Kojaowicz, Sankt-Peterburg 1869, s. 602603, 609, 617619; H. Lulewicz, Snowski Malcher..., s. 408410; U. Padalinski, Pradstanictva i palitynaja pazicyja Vialikaga Kniastva Litoskaga na valnych sojmach Rey Paspalitaj u aponiaj treci XVI st., dysiertacyja na saiskanie navukovaj stupieni kandydata gistarynych navuk 07.00.02, Biblioteka Nacyjanalnaj Akademii Navuk Biearusi, Misk 2004, s. 26. 318 L. Kieniewicz, op. cit., s. 253, 278, przypis 42. Zob. te: Mikoaj Radziwi Rudy do Malchera Snowskiego, Bielica, 24 IX 1571 r., AR IV 495, nr 9, s. 4546; H. Lulewicz, Sejmiki litewskie przed sejmem 1572 roku. Projekt obsady funkcji poselskich, w: Litwa w epoce Wazw. Prace oarowane H. Wisnerowi w siedemdziesit rocznic urodzin, red. W. Kriegseisen, A. Rachuba, Warszawa 2006, s. 126. 319 VUB, f. 5, sygn. 3, nr 562563; ML 279, k. 243v247v; ML 284, k. 3336v. Zob. te: Nacyjanalny Gistaryczny Archiv Biearusi, Grodno, f. 1664, op. 1, nr 782, k. 113 informacj udostpni dr A. aanda z Grodna; ML 279, k. 606v-610.
316
98
Andrej Radaman
Snowskiemu dostao ni owemu panu, bo nimem ja przyjecha do Warszawy, ju to krl JM wiedzia, e si pierwiej p. starosta mudzki [Jan Chodkiewicz A. R.] u Koczkw o to prawo stara anieli Snowski, i woli tak krl JM bo atwiej moe lada czem Snowskiego odprawi, a owego pewnie by trudno czem maem, a bodaj nie Mcibohowem, bo mu si go bardzo chce320. Za czasw Stefana Batorego tylko ten jeden wybitny przedstawiciel elity rednioszlacheckiej powiatu nowogrdzkiego, ktry dugi czas po mierci Zygmunta Augusta by politycznie zwizany z J. H. Chodkiewiczem321, zosta senatorem Rzeczypospolitej322. Raczej o ile mona sdzi jako przywdca szlachty nowogrdzkiej i by moe caej szlachty redniej, bo w 1582 i 1583 r. by obrany pierwszym marszakiem Trybunau Wielkiego Ksistwa, z nadziej na otrzymanie zastawionych Chodkiewiczowi dbr Koczkw. Natomiast taki ambitny i zdolny przedstawiciel szlachty nowogrdzkiej sdzia ziemski Jesif (Jzef) Hoownia nie doczeka si obiecanego przez Stefana Batorego awansu323, inni za dugo czekali nawet na nominacje do urzdw powiatowych, lecz szybko mogli straci wszystko, co mieli. Na przykad podkomorzy nowogrdzki B. Oleksejowicz Owsiany (Owsianik)324 by oskarony o przestpstwo subowe i w maju 1581 r. wywoany za vystupok svoj zo vsich zieml i panstv Reczypospolitej325. Po dekrecie sdu zadwornego z 19 kwietnia 1600 r., ktry zmieni granic nowogrdzko-pisk, zapewne pod naciskiem magnaterii z urzdu podkomorzego zrezygnowa A. I. Chreptowicz (do
M. K. Radziwi Sierotka do M. Radziwia Rudego, Warszawa, 17 X 1571 r., Archiwum domu Radziwiw..., s. 2. 321 H. Lulewicz, Klientela szlachecka 322 M. Snowski otrzyma urzd kasztelana witebskiego w 1579 r. Jeszcze 14 stycznia 1579 r. wystpuje tylko jako sdzia ziemski nowogrdzki. Z tytuem kasztelana witebskiego wystpuje po raz pierwszy 4 grudnia 1579 r. Oprcz tego senatorami wojewdztwa nowogrdzkiego i ministrami Wielkiego Ksistwa Litewskiego zostali przedstawiciele znanych rodzin paskich i kniaziwskich: Mikoaj Radziwi (wojewoda nowogrdzki, N 18 X 1579), Teodor Skumin Tyszkiewicz (podskarbi ziemski Wielkiego Ksistwa Litewskiego, N 1 VI 1586), Aleksandr Iwanowicz Poubiski (kasztelan nowogrdzki, N 1586). 323 Instrukcyja Novagarodkaga sojmika pasam na elekcyjny sojm 1587 g...., s. 169. 324 Dworzanin hospodarski Zygmunta Augusta, wsp. 2 VIII 1567 (Akty VAK, t. 31, nr 14, s. 18), wierzyciel Jana Heronimowicza Chodkiewicza. Zob.: H. Lulewicz, Klientela szlachecka; A. aanda, Sapradny herbonik lachty Vakavyskaha pavieta druhoj paovie XVIXVIII st., Gerold Litherland 2004, R. 4, nr 12 (1314), s. 19. Pose na zjazd mcibohowski z wojewdztwa nowogrdzkiego i pose do Stefana Batorego z tego zjazdu (H. Lulewicz, Gnieww o uni cig dalszy, s. 276). Podkomorzy nowogrdzki, N1 30 XI 1576, Toru (ML 58, k. 108v109v; I. appo, Vielikoje kniaestvo Litovskoje, t. 1, s. 355356, przypis 5), N2 5 XII 1576 (ML 63, k. 72v73), za kotorym ada pan vilenskij, starosta omojtskij, maraok ziemskij VKL, administrator i hetman ziemli Iantskoj, starosta kovienskij, dieravca telovskij pan Jan Chodkievi, hrabia na kowie i Myy (ML 58, k. 108v109v; ML 63, k. 72v73). 325 ML 68, k. 2830v; ML 69, k. 13. Zob. te: NGABM, f. 1737, Sonimski grodski sud, inw. 1, nr 2, k. 498v499.
320
99
18 sierpnia)326. W. Zienkowicz Cichiski jako jedyny w Wielkim Ksistwie Litewskim mg czy od 1598 r. w swoich rkach urzdy marszaka hospodarskiego ziemi nowogrdzkiej i sdziego ziemskiego nowogrdzkiego, jako marszaek sejmikowy powstrzyma od rozamu sejmik nowogrdzki w 1607 r. Jednak i ten jedyny z posw szlachty nowogrdzkiej, ktry wotowa za elekcj Zygmunta III Wazy w listopadzie 1587 r., na przedelekcji w Wilnie327 nie zosta senatorem. O tym wanie odwanym onierzu i polityku, ktry pozwala sobie na ostre wypowiedzi w obecnoci J. K. Chodkiewicza, pisa w lutym 1602 r. podsdek nowogrdzki, kalwinista F. Jewaszewski, obwiniajc go, e ruya jego krevnost do obrony siostrzeca (pana Korsaka), oskaronego o pomoc udzielon zbrodniarzowi Olbrychtowi Brzuchaskiemu, ktry zabi syna podsdka (Jana Jewaszewskiego) odraenie z ducha po nowokr(e)enstvu abo davno nie byo, abo na tot as utieko ot niego pro328. Nikt z przedstawicieli rednioszlacheckich rodw powiatu nowogrdzkiego nie zosta senatorem w czasach Zygmunta III Wazy i tylko czterej przedstawiciele szlachty sonimskiej i wokowyskiej weszli do senatu sdzia ziemski wokowyski z nominacji Batorego (do 4 padziernika 1578) Hryhorej Matiejewicz Wojna (spokrewniony z Koczkami), ktry awansowa na kasztelani brzesk 10 czerwca 1593 r. 329; marszaek sonimski (N II 1602)330 i podkomorzy mozyrski I. Mieleszko, ktry awansowa przed 18 maja 1607 r. na kasztelani mcisawsk331; marszaek wokowyski (N 14 II 1606)332 Mikoaj Wolski, ktry awansowa 31 marca 1615 na kasztelani witebsk333 i marszaek sonimski (N 18 V 1621)334 z rodziny senatorskiej K. A. Poubiski, ktry awansowa do 27 maja 1625 r. na kasztelani mcisawsk335. 30 listopada 1635 awansowa na podskarbstwo wielkie litewskie podkomorzy sonimski336 i jednoczenie kuchmistrz Wielkiego Ksistwa Litewskiego337 M. H. Tryzna338. Dopiero za Wadysawa IV chory
326 A. Radaman, Da prablemy vyznaenia miay pami Novagarodskim i Pinskim pavietami Vialikaga kniastva Litoskaga, s. 77, przypis 2. 327 Akta zjazdw stanw Wielkiego Ksistwa Litewskiego, t. 1, nr 87, s. 279280. 328 F. Eaoski, op. cit., s. 117118. 329 Hryhorej Matiejewicz Wojna A z sstwa ziemskiego wokowyskiego na kasztelani brzesk 10 VI 1593 r. (ML 76, k. 412v). 330 ML 85, k. 170; J. Wolff, Senatorowie, s. 115: 2 II 1602 r. 331 J. Wolff, Senatorowie, s. 115. 332 ML 85, k. 393v. 333 ML 92, k. 4v5. 334 ML 93, k. 400v informacj udostpni dr V. Gaubovi z Grodna. 335 ML 100, k. 377v378 informacj udostpni dr V. Gaubovi z Grodna. 336 3 XI 1608, N 17 XI 1608 za priinoju Lva Sapiehi (ML 89, k. 112). 337 N 25 II 1623 (Urzdnicy centralni i dygnitarze WKsL XIVXVIII wieku. Spisy, nr 322, s. 63). Zosta znowu podkomorzym sonimskim. Wsp. 21 XII 1631 r. (NGABM, f. 1848, Sonimski podkamorski sud, op. 1, nr 1, k. 190). 338 Urzdnicy centralni i dygnitarze WKsL XIVXVIII wieku. Spisy, nr 1219, s. 157.
100
Andrej Radaman
nowogrdzki J. Rudomina Dusiacki (zwizany z rodem Radziwiw) 25 lutego 1636 zosta kasztelanem nowogrdzkim339, a podkomorzy nowogrdzki (N 20 VII 1630 r.) i referendarz litewski340 D. K. Obryski zwizany z rodem Radziwiw zarwno biraskich, jak i niewieskich, a take z L. Sapieh w 1638 r. zosta nominowany na urzd kasztelana smoleskiego, ktrego jednak nie przyj341. Natomiast Wasyl (Bazyli) Kope (pose sonimski na sejm 1603, podkomorzy brzeski litewski w latach 16151626)342, przedstawiajc zalety ustroju monarchiae mixtae, dzikowa krlowi za otrzyman w 1626 r. kasztelani nowogrdzk: Nie jestemy ow statu, w ktrej gowa zota, piersi srebrne, insze z podlejszych kruszcow czonki, wszystkie non tenaci nexu, bo tylko ad dissipationem spojone, ale jak ciao ludzkie, cae z iednostajnej materji, a jednym dobra pospolitego tchnce duchem, w ktrym W.K. Mo gowa tak pierwsze i najpowaniejsze trzymasz miejsce, e te pikn form i faciam Rzeczypospolitej wyraasz. Nader mi i wdziczn ta lutnia wydaje melodje, bo w niej nie jedna alta, lecz wielu wolnych gosw des usilnym Waszej K. Moci staraniem intensae, do zgodn brzmia harmoni343. Ju w czasie pierwszego bezkrlewia sejmik nowogrdzki stan przed problemem zorganizowania niezbdnej wadzy sdowniczej, musia rozpatrzy konkretn spraw kryminaln we wrzeniu 1572 r., zanim doszo do utworzenia nowogrdzkiego sdu kapturowego na mocy postanovienia na sojmiku, kotoryj spravova v r. siemdiesiat trietiem v Novahorodku piried alekceju hospodara
N 25 II 1636 (H. Lulewicz, Rudomina Dusiacki Jan, s. 671674). N 20 VII 1630 (Urzdnicy centralni i dygnitarze WKsL XIVXVIII wieku. Spisy, nr 1373, s. 173174). 341 A XI 1638 (J. Wolff, Senatorowie, s. 311), po 1640 (ibidem, s. 132, 311), ok. 1642 (Pamitniki Filipa, Michaa i Teodora Obuchowiczw, s. 82). 342 Pose sonimski na sejm 1603 r. (Archiwum Domu Sapiehw..., s. 357, dok. nr 426). Podkomorzy brzeski N 23 X 1615 (ML 92, k. 186v; APK, Archiwum Mynowskie Chodkiewiczw, nr 910, k. 1). Kasztelan nowogrdzki N 25 XI 1626 r. (Muzeum Narodowe w Krakowie, dok. perg. 543/17, nr I.163502; Katalog dokumentw pergaminowych Muzeum Narodowego w Krakowie, oprac. J. Tomaszewicz, nr 182, Krakw 1992, s. 78). Oprcz tego senatorami wojewdztwa nowogrdzkiego za Zygmunta III zostali przedstawiciele znanych rodzin paskich: Teodor Skumin Tyszkiewicz (wojewoda nowogrdzki, N 13 III 1590 do 30 V 1618), Samuel Woowicz (kasztelan nowogrdzki, N 6 III 1608) i Mikoaj Bogdanowicz Sapieha (wojewoda nowogrdzki, N 30 V 1618). Natomiast Jan Karol Chodkiewicz otrzyma 19 lipca 1599 r. przywilej nominacyjny na starostwo mudzkie, a Aleksander Chodkiewicz 25 lutego 1605 r. przywilej nominacyjny na wojewdztwo trockie. 343 J. Ostrowski Danejkowicz, Swada polska i aciska albo Miscellanea oratorskie sejmowe, weselne, kancelaryjne, listowne, kaznodziejskie, pogrzebowe, statystyczne, panegiryczne, elogiarne, inskrypcyjne, y inne rne, w oboim jzyku proz i wierszem na dwa tomy to jest polski i aciski podzielone, a dla poytku i pochopu w kadej materyi audytorow eloquencyi do druku podane, t. 1, vol. 1, Lublin 1745, s. 276278; G. J. Galenczanka, Razvicio lachieckaj demakratyi Vialikim Kniastvie Litoskim u VV st., Gierold Litherland 2001, R. 1, nr 34 (3), s. 96; pierwsza edycja: G. Golenczienko, lachietskaja diemokratija v Vielikom Kniaiestvie Litovskom XVIXVIII vv., w: Bieorussija i Rossija: obiestva i gosudarstva, red. D. E. Furman, Moskwa 1998, s. 3156.
339 340
101
naoho prioho za ufaoju niekotorych ich miosti panov rad i vsich stanov ziemli novhorodskoje344. W skad tego sdu, ktrego obrady rozpoczy si 1 sierpnia 1573 r., oprcz urzdnikw sdu ziemskiego, sdziego Malchera Snowskiego, podsdka Jzefa Hoowni i pisarza Kaspara Kiersnowskiego, weszli take czterej deputaci, ktrych szlachta nowogrdzka obraa na sejmiku przed elekcj Henryka Walezego na czynienie sprawiedlivoci F. Skumin Tyszkiewicz, Hieronim Makowiecki, Michajo Tuhanowski345 i B. Owsiany346. 21 sierpnia 1574 r. kasztelan wileski, marszaek wielki litewski, administrator i hetman inancki J. H. Chodkiewicz (magnat, ktry by uwaany przez O. Haleckiego za przywdc caego obozu szlacheckiego w 1562 r.347) pisa z Lachowicz do Stanisawa Karnkowskiego: Licentia crescit, popularitas gr bierze, ergo wszystkiego to jest fomes, oto ta nasza wielebna unia348. Na to, e pewna cz szlachty redniej powiatu nowogrdzkiego nie chciaa by wwczas klientel pask349 i pretendowaa do odgrywania samodzielnej roli politycznej, wskazuje bezporednio art. 25 instrukcji sejmikowej powiatu nowogrdzkiego posom na sejm elekcyjny z 1587 r. z sejmiku, w ktrym uczestniczyli tylko przedstawiciele redniej i drobnej szlachty: Praktykom zabiega, aby nie
344 NGABM, f. 694, inw. 4, nr 885, k. 77. Sejmik ten odby si zapewne na pocztku marca lub nieco wczeniej. Zob.: A. Radaman, lacheckija zjezdy i sojmiki Novagarodskaga pavieta i prablema zniknienia kapturovych sudo u Vialikim Kniastvie Litoskim, Ruskim i amojckim u as bieskaraleja drugoj paovy XVI st., Viestnik Akademii MVD Riespubliki Biearu 2004, nr 1, s. 132136; H. Lulewicz, Funkcjonowanie sdownictwa szlacheckiego w Wielkim Ksistwie Litewskim w okresie pierwszych bezkrlewi (15721576), w: Z dziejw kultury prawnej. Studia oarowane Profesorowi J. Bardachowi w dziewidziesiciolecie urodzin, red. M. Wsowicz i in., Warszawa 2004, s. 362; Univiersa po aslivoj koronacyi Jego Korolevskoje Miosti so storony sudov 28 IV 1574 r. (ML 57, k. 112v); I. appo, Ziemskij sud v Vielikom Kniestvie Litovskom v konce XVI vieka, urna Ministerstva Narodnogo Prosvieienija 1897, t. 311, nr 6, s. 266. 345 Klient Jana Hieronimowicza Chodkiewicza. Zob. Muzeum Narodowe im. Ksit Czartoryskich, rkps. 743/2, s. 4647; H. Lulewicz, Klientela szlachecka 346 Klient Jana Hieronimowicza Chodkiewicza. Zob. Muzeum Narodowe im. Ksit Czartoryskich, rkps. 743/2, s. 2325; H. Lulewicz, Klientela szlachecka 347 Zob. O. Halecki, Sejm obozowy szlachty litewskiej pod Witebskiem 1562 r. i jego petycja o uni z Polsk..., s. 334335. Zob. te: A. Janukievi, Midzy krlem a Radziwiami: ksztatowanie kariery politycznej Jana Chodkiewicza w przededniu Unii lubelskiej 1569, w: Faworyci i opozycjonici. Krl a elity polityczne w Rzeczypospolitej XVXVIII w., red. M. Markiewicz, R. Skowron, Krakw 2006, s. 167179; H. Lulewicz, Przegrany faworyt. Polityczna pozycja marszaka ziemskiego i starosty mudzkiego Jana Chodkiewicza po roku 1572, w: Faworyci i opozycjonici, s. 181189. 348 L. Kieniewicz, op. cit., s. 30, 42, przypis 31. Jeszcze wczeniej, 29 lipca 1572 r. w swoim licie z Knyszyna do wojewody wileskiego Mikoaja Radziwia Rudego wczesny starosta mudzki Jan Hieronimowicz Chodkiewicz pisa: Z Wilna a do owicza consilia nasze lataj, wiera by niele z tych, ktrem ongi mianowa posem, za krlem do Boga posa (ibidem, przypis 30). 349 Jak stwierdzi L. Kieniewicz, w latach 70. XVI w., nie mogc wybi si ponad szlacht jako cao, senatorowie przystpowali do prb lokalnej i osobistej mediatyzacji wasnych ssiadw. Jeszcze mu idzie o szlacht lachowick albo raczej o ich imiona donosi 29 czerwca 1572 r. Mikoajowi Radziwiowi o Janie Chodkiewiczu M. Sawicki (L. Kieniewicz, op. cit., s. 253, 278, przypisy 4142).
102
Andrej Radaman
byli, eby nami panovie nie targovali. A kotoryj by v tom uznan by, protiv takovomu, jako turbatoru rei pospolitoje, povstat i zdorovia svoje dla potrieby Ojyzny vayt. A chto by z brati naoje, buduy sug ich zavoanym, nie chotie sia v tym pout, pry ojyznie i volnosti svojej zostati budiet bezecnyj350. W takim razie i na sejmiku powiatu nowogrdzkiego, w ktrym tylko M. K. Radziwi Sierotka na pocztku 1602 r. mia wicej ni 10 000 dymw351 (czyli ok. 32% wszystkich dymw352), nie mona wykluczy tego, e w pewnych sytuacjach zwaszcza gdy magnackie stronnictwa zablokoway si wzajemnie (jak na przedsejmowym sejmiku nowogrdzkim w 1598 r.) czy kiedy senatorowie nie byli obecni na sejmiku (jak na przedsejmowych sejmikach nowogrdzkich w 1587 i 1607 r.) decyzja spoczywaa w rku szlachty353.
Self-Government of Dietines (Sejmiki) in the Counties of Novgorodok Province of the Grand Duchy of Lithuania in 15651632
The paper presents the organization of sessions of various types of dietines (sejmiki): relational, deputational, electoral, judicial or military assemblies (constituencies, place of the proceedings, number of participants, rules for conducting sessions, tax resolutions, etc.). According to the author, the evolution of dietiny (sejmik) self-government was closely connected to the changes in political and social system of the Grand Duchy of Lithuania after the Lublin Union of 1569. It was a period when the Lithuanian and Ruthenian nobility were developing their own conceptions of the common
350 Instrukcyja Novagarodkaga sojmika pasam na elekcyjny sojm 1587 g..., s. 167. O sejmikach wojewdztwa nowogrdzkiego z czasw bezkrlewia zob. A. Radaman, Sejmiki i zjazdy szlacheckie wojewdztwa nowogrdzkiego [w druku]. 351 ML 289, k. 88v. Zob. te: M. M. Siekierski, The Niawi Estate of Prince Nicolas Christopher Radziwi: The Formation of a Byelorussian Latifundium (15651616), The Journal of Byelorussian Studies, t. 4, nr 2, [London] 1978, s. 4867; idem, The Estate of achwa of Prince Nicholas Christopher Radziwi (15491616). A Contribution to the Study of the Historical Geography and Economy of Southern Byelorussia, The Journal of Byelorussian Studies 1981, t. 5, nr 1, s. 1928; idem, Landed Wealth in the Grand Duchy of Lithuania: The economic Affairs of Prince Nicolas Christopher Radziwill, 15491616, cz. 1: Acta Baltico-Slavica 1989 [publ. 1992], t. 20, s. 239308, cz. 2: Acta Baltico-Slavica 1992 [publ. 1994], t. 21, s. 195300. 352 BRacz., rkps 37, k. 7; J. U. Niemcewicz, Dzieje panowania Zygmunta III, krla polskiego, t. 1, Krakw 1860, s. XVII; A. Vasiliauskas, op. cit., s. 55. W 1650 r. w powiecie nowogrdzkim byo ok. 41 249 dymw (wniesione przez szlacht w tym roku podymne wynioso 20 290 zp 2 gr). Zob.: H. Wisner, Przedsejmowy sejmik nowogrodzki w latach 16071648, Przegld Historyczny 1978, t. 69, z. 4, s. 677678; Metryka Litewska. Rejestry podymnego Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Wojewdztwo nowogrdzkie, s. 5. W 1690 r. dymy, ktre naleay do przedstawicieli rodu Radziwiw na terytorium powiatu nowogrdzkiego wynosiy 2/3 oglnej liczby. Zob. W. Sienkiewicz, Kilka uwag o udziale szlachty w sejmiku nowogrdzkim, Przegld Historyczny 1979, t. 70, z. 3, s. 519. 353 A. B. Zakrzewski, Czy w Wielkim Ksistwie Litewskim XVIXVIII w. istniaa demokracja szlachecka?, w: Silva rerum nova. tudyi honar 70-hoddzia Gieorgija J. Galenanki, red. A. Dziarnowi, [seria Athenaeum, t. 12], VilniaMisk 2009, s. 126.
103
republic and a programme of its reforms. In September 1572 the Novogrodok Dietiny (Sejmik): faced the problem to organise the judiciary, before in 1573 an interregnum vigilance committee was appointed. Operations of dietines (sejmiki) were conducive to the development of political and legal culture of the middle nobility a part of which aspired to play a signicant political role and to inuence the states policy of the whole Republic of Both Nations.

Radaman 2010 XVIII Konferencja Lituanistyczna PAN

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Radaman 2010 XVIII Konferencja Lituanistyczna PAN

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Andrej Radaman (Misk)

Samorzd sejmikowy w powiatach wojewdztwa nowogrdzkiego...

Samorzd sejmikowy w powiatach wojewdztwa nowogrdzkiego...

Samorzd sejmikowy w powiatach wojewdztwa nowogrdzkiego...

Samorzd sejmikowy w powiatach wojewdztwa nowogrdzkiego...

Samorzd sejmikowy w powiatach wojewdztwa nowogrdzkiego...

Samorzd sejmikowy w powiatach wojewdztwa nowogrdzkiego...

Samorzd sejmikowy w powiatach wojewdztwa nowogrdzkiego...

Samorzd sejmikowy w powiatach wojewdztwa nowogrdzkiego...

Samorzd sejmikowy w powiatach wojewdztwa nowogrdzkiego...

Samorzd sejmikowy w powiatach wojewdztwa nowogrdzkiego...

Samorzd sejmikowy w powiatach wojewdztwa nowogrdzkiego...

Samorzd sejmikowy w powiatach wojewdztwa nowogrdzkiego...

Samorzd sejmikowy w powiatach wojewdztwa nowogrdzkiego...

Samorzd sejmikowy w powiatach wojewdztwa nowogrdzkiego...

Samorzd sejmikowy w powiatach wojewdztwa nowogrdzkiego...

Samorzd sejmikowy w powiatach wojewdztwa nowogrdzkiego...

Samorzd sejmikowy w powiatach wojewdztwa nowogrdzkiego...

ML 100, k. 424425 informacj udostpni dr V. Gaubovi z Grodna; AR II, nr 978,

Samorzd sejmikowy w powiatach wojewdztwa nowogrdzkiego...

Samorzd sejmikowy w powiatach wojewdztwa nowogrdzkiego...

Samorzd sejmikowy w powiatach wojewdztwa nowogrdzkiego...

Samorzd sejmikowy w powiatach wojewdztwa nowogrdzkiego...

Samorzd sejmikowy w powiatach wojewdztwa nowogrdzkiego...

Samorzd sejmikowy w powiatach wojewdztwa nowogrdzkiego...

Samorzd sejmikowy w powiatach wojewdztwa nowogrdzkiego...

You might also like